بهزاد میقانی 

مقدمه
مبارزه بیولوژیکی یکی از روش‌های پایدار و کم‌خطر برای کنترل آفات کشاورزی است. در این روش، از دشمنان طبیعی آفات مانند شکارگران، انگل‌ها و عوامل بیماری‌زا استفاده می‌شود. یکی از موثرترین حشرات شکارگر در این زمینه، کفشدوزک‌ها هستند که به‌عنوان کنترل‌کننده طبیعی بسیاری از آفات شناخته می‌شوند. در ایران نیز طی سال‌های اخیر، استفاده از کفشدوزک‌ها در کشاورزی رواج بیشتری یافته است
1. معرفی کفشدوزک‌ها به‌عنوان عامل مبارزه بیولوژیکی
کفشدوزک‌ها از خانواده Coccinellidae بوده و اغلب گوشتخوار هستند. آن‌ها با تغذیه از آفات گیاهی مانند شته‌ها، شپشک‌های آردآلود، کنه‌ها و سایر حشرات مضر، به‌طور طبیعی جمعیت آفات را کاهش می‌دهند. 
برخی از مهم‌ترین گونه‌های کفشدوزک که در کشاورزی ایران استفاده می‌شوند عبارت‌اند از:
کفشدوزک کریپتولموس (Cryptolaemus montrouzieri): شکارگر شپشک‌های آردآلود
کفشدوزک هفت‌نقطه‌ای (Coccinella septempunctata): شکارگر شته‌ها
کفشدوزک دو نقطه‌ای (Adalia bipunctata): کنترل‌کننده موثر شته‌ها در گلخانه‌ها
کفشدوزک چهار نقطه‌ای (Exochomus quadripustulatus): شکارگر سپردارها
2. روش‌های پرورش کفشدوزک در ایران
برای استفاده مؤثر از کفشدوزک‌ها در مبارزه بیولوژیکی، پرورش انبوه آن‌ها در شرایط آزمایشگاهی و مراکز تکثیر انجام می‌شود. مراحل کلی پرورش کفشدوزک شامل موارد زیر است:
الف) جمع‌آوری و شناسایی حشرات بالغ
کفشدوزک‌های شکارگر از طبیعت جمع‌آوری شده و در شرایط کنترل‌شده تکثیر می‌شوند.
ب) تغذیه و نگهداری
کفشدوزک‌ها در شرایط گلخانه‌ای با تغذیه از آفات زنده یا جایگزین‌های غذایی (مانند تخم حشرات) پرورش می‌یابند.
ج) تخم‌گذاری و رشد لاروها
کفشدوزک‌ها پس از جفت‌گیری، تخم‌های خود را روی برگ‌های آلوده 
به آفات می‌گذارند. پس از تفریخ، لاروها از آفات تغذیه کرده و رشد می‌کنند.
د) آماده‌سازی برای رهاسازی
بعد از تکمیل چرخه زندگی، حشرات بالغ بسته‌بندی شده و در مزارع یا گلخانه‌ها رهاسازی می‌شوند.
3. کاربردهای کفشدوزک در کشاورزی ایران
الف) کنترل شپشک‌های آردآلود در باغات مرکبات
در جنوب ایران، کفشدوزک Cryptolaemus montrouzieri 
برای کنترل شپشک‌های آردآلود در باغ‌های مرکبات استفاده می‌شود. طبق گزارشات، در سال 1396 این روش در سطح 1000 هکتار از باغات جنوب کرمان اجرا شد و نتایج مثبتی به‌همراه داشت.
ب) کنترل شته‌ها در گلخانه‌ها و مزارع زراعی
استفاده از کفشدوزک Coccinella septempunctata در گلخانه‌های خیار و گوجه‌فرنگی نتایج مطلوبی داشته است. مطالعات نشان داده‌اند که رهاسازی دو کفشدوزک به ازای 
هر بوته حسن‌یوسف بیش از 92٪ جمعیت شته‌ها را در مدت 15 روز کاهش می‌دهد.
ج) مبارزه با سپردارها در نخلستان‌ها
در استان‌های جنوبی مانند خوزستان و بوشهر، برخی گونه‌های کفشدوزک برای کاهش جمعیت سپردارهای خرما استفاده شده‌اند که باعث کاهش مصرف سموم شیمیایی شده است.
4. مزایای استفاده از کفشدوزک در کشاورزی
کاهش مصرف سموم شیمیایی: باعث کاهش اثرات منفی سموم بر محیط‌زیست و سلامت انسان می‌شود.
افزایش بهره‌وری اقتصادی: کاهش هزینه‌های سمپاشی و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی.
عدم ایجاد مقاومت در آفات: بر خلاف سموم شیمیایی، آفات نمی‌توانند در برابر کفشدوزک‌ها مقاوم شوند.
سازگاری با محیط‌زیست: کفشدوزک‌ها بدون آسیب به سایر 
جانداران مفید، تنها آفات را شکار می‌کنند.
5. چالش‌ها و محدودیت‌های مبارزه بیولوژیکی با کفشدوزک در ایران
الف) دشواری در پرورش و تکثیر انبوه
پرورش کفشدوزک‌ها نیاز به شرایط خاصی دارد و توسعه مراکز تولید انبوه آن‌ها چالش‌برانگیز است.
ب) هزینه‌های اولیه بالا
در مقایسه با سموم شیمیایی، استفاده از کفشدوزک در ابتدا هزینه‌بر است، اما در بلندمدت مقرون‌به‌صرفه‌تر خواهد بود.
ج) تأثیر شرایط محیطی
عوامل مانند دما، رطوبت و وجود آفات می‌توانند بر کارایی کفشدوزک‌ها تأثیر بگذارند.
6. پیشنهادات برای توسعه مبارزه بیولوژیکی در ایران
توسعه مراکز پرورش حشرات مفید: گسترش واحدهای تکثیر کفشدوزک‌ها برای دسترسی بهتر کشاورزان.
افزایش آموزش و آگاهی کشاورزان: برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای ترویج استفاده از دشمنان طبیعی آفات.
حمایت دولت و ارائه یارانه: اختصاص تسهیلات مالی برای کاهش هزینه‌های اولیه کشاورزان در استفاده از روش‌های بیولوژیکی.
تحقیقات بیشتر در زمینه بومی‌سازی گونه‌های مؤثر: بررسی گونه‌های جدیدی از کفشدوزک‌ها که بهترین عملکرد را در شرایط ایران داشته باشند.

نتیجه‌گیری
استفاده از کفشدوزک‌ها در مبارزه بیولوژیکی با آفات کشاورزی در ایران یک راهکار پایدار، ایمن و موثر است که می‌تواند جایگزین مناسبی برای روش‌های شیمیایی باشد. تجربه موفق در برخی مناطق نشان می‌دهد که این روش در صورت اجرای صحیح، می‌تواند منجر به کاهش مصرف سموم و افزایش بهره‌وری در کشاورزی شود. توسعه مراکز پرورش، حمایت دولتی و افزایش آگاهی کشاورزان از مهم‌ترین اقدامات برای گسترش این روش در سطح کشور است.
منابع
سایت دانشگاه تهران: تأثیر کفشدوزک کریپتولموس در کنترل شپشک آردآلود (لینک)
سایت اگرو نیک: مبارزه بیولوژیکی در جنوب کرمان (لینک)
پژوهش‌های کشاورزی و منابع طبیعی ایران: بررسی اثرات شکارگری کفشدوزک هفت‌نقطه‌ای بر آفات گلخانه‌ای.

https://ijpps.ut.ac.ir/?_action=article&au=143655