مهشید قاسمی
فروچاله‌ها و فرونشست‌ها از مهمترین چالش‌های محیط زیست در ایران هستند. در شماره‌های گذشته نشریه به عوامل مؤثر در بحران آب و اهمیت حفظ خاک اشاره شد، که پدیده فروچاله و فرونشست نیز نتیجه مستقیم عدم مدیریت و برنامه‌ریزی برداشت از این منابع ایجاد می‌گردد. پدیده‌ای که دراستان‌های اصفهان، تهران، کرمان، خراسان رضوی، البرز، فارس، یزد، همدان، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، آذربایجان شرقی، زنجان، قم، اردبیل، کردستان، آذربایجان غربی، خراسان شمالی و کرمانشاه (18 استان) مشاهده شده است. آمار بالای فرونشست و فروچاله ایران را در رتبه چهارم در جهان قرار داده است. 31 شهرستان استان اصفهان با پدیده فرونشست درگیر هستند و از اینرو بالاترین ریسک خطر فرونشست را در بین استان‌ها دارد. یکی از مناطق پرخطر و آسیب دیده از این پدیده، استان همدان با شناسایی بیش از 30 فروچاله (در دشت‌های کبودرآهنگ و فامنین و اطراف نیروگاه شهید مفتح) است. بدون شک این پدیده نیز مانند دیگر مخاطرات محیط زیستی کشور به دلیل عدم توجه و مدیریت ناکارآمد مسئولین در استان‌ها و کشور ایجاد و منجر به بحرانی‌تر شدن این پدیده در ایران شده است. چنانچه در سال‌های آتی به همین منوال پیش برویم فرونشست‌ها نیز مانند بسیاری از چالش‌های محیط زیستی به یک تهدید ملی تبدیل خواهد شد چرا که دیگر منابع آبی و خاک (منابع تجدید ناپذیر) نخواهیم داشت. فرونشست و فروچاله از این نظر یک تهدید ملی برای منابع خاک کشور تهدید قلمداد می‌شود که منجر به تراکم پذیری و فشردگی خاک (عدم نفوذ آب)، عدم حاصلخیزی خاک، شوری و افت کیفیت آب، تغییر در مسیر آبراهه‌ها و کانال‌های آبی، تخریب سفره‌های زیرزمینی، کاهش سطح آب در چاه‌ها، تخریب و خسارت به مناطق صنعتی، افزایش خسارت با وقوع زمین لرزه و... خواهد شد، در نهایت با از بین رفتن امکان سکونت در یک منطقه، مهاجرت و فشار جمعیتی صورت می‌پذیرد.
این پدیده به دلیل انحلال سنگ‌های آهکی، گچ و نمک و کاهش حجم رسوبات کم چگالی به وجود می‌آیند، اما علت این پدیده نخست به دلیل خشکسالی و عدم بارش در چند سال متوالی و دوم استحصال بی‌رویه آب‌های زیر زمینی می‌باشد. از دیگر عوامل برداشت بی‌رویه منابع آبی برای صنایع و کشاورزی، جانمایی اشتباه توسعه صنعت و کشاورزی، افزایش حفر چاه‌های مجاز و غیرمجاز، مهاجرت و افزایش جمعیت، تغییر مسیر رودخانه‌ها و عدم تأمین حقآبه رودها و تالاب می‌باشد.
بین فروچاله و فرونشست تفاوت وجود دارد. فروچاله به شکل دایره یا بیضی، روی سطح زمین قابل رؤیت است و در نتیجه برداشت بیش از حد از سفره‌های زیرزمینی و ریزش سقف حفره‌های زیرزمینی پدید می‌آید؛ اما فرونشست معمولاً در دشت‌ها ایجاد شده و مانند فروچاله به دلیل برداشت بی‌رویه از منابع آبی ایجاد می‌شوند، به وضوح آثار آن قابل رؤیت نیست.
در طی 30 سال گذشته (مشاهده اولین فرونشست سال 1371) پیگیری و اعتراض از سوی ساکنان مناطق، فعالان اجتماعی، محیط زیست در رابطه با این پدیده‌ها همچنان با عدم پاسخگویی و پیگیری از سوی مسئولین مواجه هستند. در انتها پیشنهاد می‌کنم، برای درک بهتر این پدیده‌ها و عمق فاجعه اتفاق افتاده مستند “تالان”، “مادر کشی” و “وقتی دارکوب‌ها می‌روند” را مشاهده کنید.