مرضیه نیک فلاح
از جریمه‌های نقدی تا کتاب‌خوانی؛ تبدیل تخلفات جزئی به فرصت‌هایی برای یادگیری مدنی
تاریخ تهیه: 20 سپتامبر 2025
تهیه‌کننده: مرضیه نیک‌فلاح - دانشگاه تهران، دانشکده حقوق و علوم سیاسی
مخاطبان: وزارت کشور، پلیس راهنمایی و رانندگی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی
خلاصه اجرایی
نرخ کتاب‌خوانی در ایران همچنان پایین است، درحالی‌که جریمه‌های نقدی برای تخلفات جزئی، مانند سرعت غیرمجاز یا پارک غیرقانونی فشار زیادی بر شهروندان، به‌ویژه اقشار کم‌درآمد وارد می‌کند. در عین حال، این جریمه‌های نقدی اغلب در ایجاد تغییر واقعی در رفتار مؤثر نیستند.
این مقاله پیشنهاد یک برنامه آزمایشی را مطرح می‌کند که در آن متخلفان می‌توانند به‌جای پرداخت جریمه، در جلساتِ مطالعاتی / آموزشیِ سازمان‌یافته شرکت کنند. در صورت تکمیلِ موفقیت‌آمیز، جریمه لغو یا کاهش می‌یابد.
این برنامه دو هدف اصلی دارد:
- کاهش تخلفات از طریق معرفی یک مجازاتِ جایگزین که به‌جای صرفاً مالی، جنبه تأملی داشته باشد.
- تشویق به عادت کتاب‌خوانی در میان شهروندان و ایجاد علاقه تدریجی به کتاب و آموزش مدنی.
به عبارت دیگر، این سیاست «با یک تیر دو نشان می‌زند».
بیان مسأله
- مشارکت پایین در کتاب‌خوانی: پژوهش‌ها نشان می‌دهد نرخ کتاب‌خوانی در ایران کمتر از بسیاری از کشورهای مشابه است. این امر رشد فردی و سواد مدنی را محدود می‌کند.
- جریمه‌های نقدی به‌عنوان ابزارِ ناکارآمد: جریمه‌های فعلی برای تخلفات جزئی، هم ناعادلانه‌اند (بیشتر بر دوشِ اقشار ضعیف می‌افتند)، هم پرهزینه برای دولت، و هم تغییر رفتاری پایدار ایجاد نمی‌کنند.
فرصت از دست‌رفته مدنی مجازات‌های فعلی پیامد مثبتی مانند یادگیری یا تقویت مسؤولیت مدنی ایجاد نمی‌کنند.
پیشینه و شواهد
برنامه‌های بین‌المللی مانند «تغییر زندگی از طریق ادبیات» (Changing Lives Through Literature) در آمریکا و تحقیقات اصلاحی، نشان داده‌اند که مجازات‌های آموزشی (مانند کتاب‌خوانی) در کاهش تکرار جرم و ایجاد منافع اجتماعی مؤثرترند.
تبدیل جریمه نقدی به خدمات اجتماعی در بسیاری کشورها عملی و پذیرفته شده است، زیرا مجازات‌های غیرمالی تغییرات پایدارتری ایجاد می‌کنند.
گزینه‌های سیاسی
- گزینه A: ادامه وضع موجود – اعمال جریمه‌های نقدی برای تخلفات جزئی همچون گذشته.
- گزینه B: تبدیل جریمه‌ها به خدمات اجتماعی عمومی مانند نظافت معابر.
توصیه سیاسی
این مقاله پیشنهاد می‌کند گزینه C: (برنامه جایگزین کتاب‌خوانی) به‌صورت آزمایشی در چند شهر منتخب طی دوره 12 تا 18 ماهه اجرا شود. تخلفات جزئی مانند سرعت اندکی بالاتر از حد مجاز یا پارک غیرقانونی مشمول این طرح خواهند بود.
اجرای این برنامه باید توسط پلیس راهنمایی و رانندگی و با همکاری کتابخانه‌های عمومی و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی انجام شود.
نکته مهم: بهتر است این طرح در شهرهای بزرگ اجرا شود؛ زیرا هم میزان تخلفات در آن‌ها نسبتاً بیشتر است و هم امکانات بیشتری برای اجرای موفق چنین برنامه‌ای وجود دارد.
طراحی برنامه
1. شمول‌پذیری: تنها تخلفات جزئی مشمول طرح هستند؛ جرایم سنگین همچنان تحت مجازات‌های استاندارد باقی می‌مانند.
2. ثبت‌نام: متخلفان انتخاب می‌کنند که جریمه نقدی بپردازند یا در جلسات کتاب‌خوانی شرکت کنند.
3. ساختار: برنامه شامل 3 تا 6 جلسه (هر جلسه حدود 2 ساعت) است، با کتاب‌های کوتاه و در دسترس در موضوعات مدنی، اخلاقی یا رمان‌های اندیشه‌برانگیز.
گزینه C: (توصیه‌شده)- اجرای برنامه جایگزین کتاب‌خوانی: متخلفان واجد شرایط در جلسات مطالعه سازمان‌یافته که توسط کتابخانه‌ها و مراکز فرهنگی برگزار می‌شود، شرکت می‌کنند. با تکمیل موفقیت‌آمیز این جلسات، جریمه لغو یا کاهش می‌یابد.
بخش‌های تکمیلی برنامه
4. تسهیل‌گران: جلسات توسط کتابداران آموزش‌دیده، مربیان یا کارکنان دارای گواهی از سازمان‌های مردم‌نهاد هدایت می‌شوند.
5. بازتاب پایانی (ارزیابی اصلاح‌شده): به جای آزمون رسمی، شرکت‌کنندگان باید بنویسند یا توضیح دهند کدام بخش کتاب را بیشتر دوست داشتند، چه درسی گرفتند، و برداشت شخصی خود را خلاصه کنند تا جذابیت افزایش یابد و پیوند کتاب با زندگی شکل گیرد.
6. ضمانت‌ها: عدم حضور یا تکمیل نکردن برنامه توسط شرکت‌کننده منجر به جریمه افزوده (مثلاً 20 درصد بیشتر) علاوه بر جریمه اصلی می‌شود.
جدول زمان‌بندی اجرا
- ماه‌های 1 تا 3: اخذ مجوزها، انتخاب محتوا و جذب تسهیل‌گران.
- ماه‌های 4 تا 6: اجرای آزمایشی کوچک و کمپین اطلاع‌رسانی.
- ماه‌های بعد: اجرای آزمایشی کامل در مقیاس بزرگ.
پایش و ارزیابی
- میزان مشارکت و تکمیل برنامه.
- مقایسه نرخ تکرار تخلف میان شرکت‌کنندگان برنامه و کسانی که جریمه پرداخت کرده‌اند.
- بازخورد شرکت‌کنندگان درباره علاقه به کتاب‌خوانی و تجربه حضور در برنامه.
- میزان هزینه‌اثر‌بخشی برنامه در مقایسه با جمع‌آوری جریمه نقدی.
*نتیجه‌گیری
این برنامه یک منفعت دوگانه ایجاد می‌کند: هم تخلفات جزئی را کاهش می‌دهد و هم شهروندان را به مطالعه بیشتر تشویق می‌کند. با تبدیل جریمه‌ها به فرصت رشد فردی، دولت می‌تواند هم رفتار ایمن‌تر را ترویج کند و هم سواد مدنی جامعه را تقویت نماید.
یک اجرای آزمایشی دقیق نشان خواهد داد که آیا این رویکرد نوآورانه قابلیت گسترش در سطح ملی را دارد یا خیر.
اغلب ایده‌ها و پیشنهادهای ارائه‌شده در این مقاله سیاسی، اصیل و توسط نویسنده تدوین شده‌اند.
* منابع
- Changing Lives Through Literature (CLTL) Program, University of Massachusetts, USA.
- Bazos, A., & Hausman, J. (2004). Correctional Education as a Crime Control Program. UCLA School of Public Policy.