بزرگنمایی:
در روزگاری که ایران میان دو سوی تضادِ کم‌آبی و سیلاب گرفتار آمده است، مدیریت درست منابع آب بیش از هر زمان دیگر به مسأله‌ای حیاتی بدل شده است. گفت‌وگوی پیش‌رو با یکی از کارشناسان حوزه جغرافیا و منابع طبیعی، به کوشش مریم کوشکی، تلاشی است برای واکاوی ظرفیت‌های پنهان سیلاب در کشوری خشک و شکننده همچون ایران؛ ظرفیتی که در نگاه دقیق‌تر، می‌تواند هم تهدیدی ویرانگر باشد و هم نعمتی نجات‌بخش، به‌شرط آن‌که با دانش، برنامه و آینده‌نگری همراه شود.
مریم کوشکی
1. نظر شما در خصوص استفاده از ( آب ) سیلاب در کشور چیست؟
سیلاب از جمله بلایای طبیعی به شمار می آید که حاصل بارش حجم عظیمی از آب در مدت زمان کوتاه و یا بارش مداوم در زمان طولانی و اشباع خاک و جاری شدن آب در سطح زمین است. طبیعتاً در صورتی که از قبل اقدامات لازم خصوص مهار آن انجام شده باشد هم از شدت خسارات کاسته خواهد شد و هم از آب حاصل از آن می‌توان با حداقل خسارت در جهت تغذیه آبخوان‌های زیرزمینی و یا سدهای کوچک و بزرگ روی زمین بهره برد، با این حال موارد یاد شده روی کاغذ و در تئوری به صورت ساده سازی شده می‌باشد اما در عمل با اما و اگرهای بسیاری روبرو است. یکی از مهمترین مسائل مربوط به این آن در اکثر موارد وقوع این پدیده به صورت ناگهانی و ایجاد وضعیت بحرانی است که خود نیازمند مدیریت بحران می‌باشد. به طور کلی سیلاب مانند یک تیغ یا شمشیر دو لبه عمل می‌کند، یعنی هم فرصت است و هم تهدید. در کشور خشک و بسیار خشکی چون ایران به هرحال سیلاب در صورت کنترل و مهار می‌تواند مفید باشد اما در شرایط کنونی که اکثر مناطق عاری از پوشش گیاهی شده‌اند و اقدامات لازم و ضروری از جمله سدهای کوچک آبشِکن نیز ساخته نشده است طبیعتاً سیلاب پدیده‌ای مخرب و آب حاصل از آن با ایجاد تلفات و هزینه بسیار قابل استفاده است.
2. آیا سیلاب در استان‌های خوزستان و گلستان می‌تواند نعمت باشد؟
وضعیت جغرافیایی جلگه‌های خوزستان و گلستان با توجه به با توجه به اختلاف ارتفاع بسیار بین کوه‌های پیرامونی و سطح جلگه بسیار مستعد وقوع سیلاب هستند هر دو منطقه دارای یک ناحیه مرطوب و یک ناحیه خشک می‌باشند. با این حال وضعیت استان گلستان از نظر وضعیت بارش و پوشش کیاهی کاملاً با خوزستان تفاوت دارد. بخش مرطوب استان گلستان در جنوب، غرب و شرق استان واقع شده و به علت داشتن پوشش گیاهی نسبتاً متراکم و انبوه و همچنین بارش‌های ممتد و غیر رگباری در اغلب موارد معمولاً مستعد سیلاب نیست با اینحال وقوع سیلاب به‌ویژه در بهار و تابستان محتمل اما با خسارات اندک است. بخش شمالی استان در شمال رود گرگان دارای آب و هوای نیمه بیانی تا بیابانی است و به علت نداشتن پوشش گیاهی انبوه مستعد سیلاب‌های مخرب مانند سیلاب بهار سال 1398 است. با اینحال به علت عدم اقدامات لازم وقوع سیلاب در این بخش معمولاً مخرب و با خسارات و تلفات سنگین همراه است. بنابراین بارش باران‌های سنگین و یا مداوم به در بخش شمالی استان گلستان تا زمان انجام اقدامات لازم نعمت به‌شمار نخواهد آمد.
استان خوزستان از نظر موقعیت جغرافیایی در شرایط کاملاً متفاوتی قرار دارد. بخش بزرگی از استان با وجود بارش نسبتاً مناسب در استاندارد ایران به علت تبخیر بالا دارای آب و هوای بیابانی و نیمه بیابانی و پوشش گیاهی فقیر می‌باشد. در بخش‌های شمال، شمال شرق و شرق استان نیز با وجود بارش خوب داشتن پوشش گیاهی مناسب در گذشته به علت قطع درختان و چرای بیش از حد دام‌ها امروزه از وضعیت مناسبی برخوردار نیست و نشانه آن وقوع سیل‌های ویرانگر بهار 1398 و 1359 است. با این حال دو عامل باعث تعدیل کنترل بیشتر سیلاب‌ها و قدرت ویرانگری آنها گردیده، یکی سدهای ساخته شده در پیرامون جلگه و که مانند آب شکن‌های عظیم عمل می‌کنند و دیگری خود رودخانه‌های جاری در جلگه خوزستان که کار زه کشی را انجام می‌دهند. بنابراین خوزستان در برابر سیل2های کوچک و متوسط وضعیت مناسبی دارد و می‌توان از آب آنها در بهبود وضعیت آب استان بهره برد. اما سیلاب‌های عظیم مانند سال 1398 و 1359 شاید در هرجای جهان رخ دهد چالشی بزرگ برای مدیریت آب خواهد بود.
3. چه پیشنهادی برای استفاده بهینه از سیلاب دارید؟
الف) نگهداری و تقویت پوشش گیاهی
ب) ساختن سدهای کوچک آب شکن در شیارها و درّههای زمینهای مرتفع و ارتفاعات
در واقع در کلام اجرای کامل اصول آبخیز داری
4. کدام شهر؟ (استان) ایران بهترین موقعیت را در بهره برداری از سیلاب را دارد؟
در حال حاضر شاید بتوان از استان گیلان و برخی نواحی غرب مازندران نامبرد که هنوز تاحدی از پوشش گیاهی مناسبی برخوردارند.
5. کدام کشورها از سابقه، تجربه و فن آوری پیشرفته در زمینه مدیرت سیلاب برخوردارند؟
درمیان کشورهای جهان ژاپن، هلند، انگلستان، نروژ و تا حدی آفریقای جنوبی و مصر در این خصوص صاحب نام هستند. علت این امر آب و هوای خاص این کشورها و در مورد هلند و نروژ موقعیت خاص جغرافیایی را نیز باید افزود. برای نمونه ژاپن بعلت قرار گرفتن در شرق آسیا در فصل تابستان در معرض وزش بادهای موسمی و باران‌های رگباری موسمی است و با وجود پوشش گیاهی مناسب و انبوه، درگذشته شاهد سیل‌های ویرانگر بوده است. با اینحال امروزه با بکارگیری فن‌آوری‌های پیش رفته و سرمایه‌گذاری‌های مناسب که حاصل توسعه اقتصادی و سیاسی بالای آن کشور است، توانسته است تا حد بسیاری بر این معضل و بلای طبیعی فایق آید. در نروژ نیز به واقع شدن کوه‌های بلند در فاصله کم از دریا و بارش بسیار جلگه2های ساحلی به‌ویژه در تابستان در معرض سیلاب بودند که امروزه تقریباً مهار شده‌اند. در هلند به واقع‌شدن برخی از اراضی در زیر سطح آب‌های دریای آزاد و قرار گرفتن در دهانه و دلتای رود راین در گذشته در سیلاب‌های عظیم بود که امروزه با ساختن سدهای ساحلی به نام پُلدر تقریبا اثری از آن سیلاب‌ها نیست. در میان کشور یاد شده آفریقای جنوبی از برخی جهات آب وهوایی بیشترین شباهت را با ایران دارد به‌ویژه نیمه غربی آن که بسیار شبیه بخش‌های نیمه بیابانی کشورمان است. در این کشور نیز با حفظ و تقویت تقویت پوشش گیاهی و سدهای آبشِکن تا حد بسیاری سیلاب‌ها مهار و کنترل شده‌اند. در مصر که بیشترین شباهت را به مناطق بیابانی کشورمان دارد نیز تجربیات خوبی در صحرای سینا در زمینه سدهای آبشِکن دارد.
6. آیا امکان استفاده از تجربیات و دانش این کشورها برای مهار سیلاب وجود در کشورمان وجود دارد؟
بله، با سرمایه‌گذاری و تفکر علمی به جای شبه علم و جایگاه آب و مدیریت آب به‌عنوان دغدغه نخست کشور. در جغرافیا اصلی به نام استثنا گرایی وجود دارد به این معنا که هر مکانی( کشور نیز یکی از مقیاس هی مکان به‌شمار می‌رود) ویزگی‌های خاص خود را دارد و هیچ دو مکانی شبیه هم نیستند. لازم به ذکر است مکان در جغرافیا و جمیت‌شناسی تنها زمین فیزکی نیست و شامل زمین و انسان با هم می‌باشد. با اینحال مکان‌ها دارای شباهت‌هایی نیز می‌باشند، لذا می‌توان از تجربیات شبیه به انسان‌ها در مکان‌ها مختلف برای حل مشکلات و توسعه و پیشرفت استفاده کرد.