بزرگنمایی:

هوشنگ ابتهاج متخلص به سایه؛ شاعر و پژوهشگر توانمند ایرانی است که بعد سیاسی و اجتماعی زندگی وی در آثارش نمود برجسته ای دارد. از نگاهی می توان ابتهاج ( 1401-1306 ) را حافظه زنده قرن گذشته دانست. او شاهد رویداد های بزرگ و کوچک در ایران بود.
ابتهاج، شاهد دستگیری 53 نفر (1316)، ناظر اشغال ایران (1325-1320)، نظاره گر غائله آذربایجان و کردستان (1325-1324)، مطلع از نهضت ملی و کودتا (1332-1329)، چشیده اختناق پس از کودتا، از دست دادن عزیزترین یاران و قیام پانزده خرداد (1342)، شاهد مبارزات مسلحانه (1355-1349)، انقلاب اسلامی 1357، وقایع خرداد 1360، جنگ تحمیلی، پدیده دوم خرداد 1376، رخدادهای 1388 و ... بود.
این تحولات سیاسی، اندیشه او را همانند هر هنرمند مسئولیت شناس و حساسی، کم یا زیاد تحت تاثیر قرار داد. با نگاه دقیق، می توان، سایه های آشکار و نهان این فراز و نشیب های ملی را در اشعار «سایه» یافت. «سایه» ای که از واپسین پلان های سیاسی باقی مانده از او در افکارعمومی، مشارکتش در انتخابات ریاست جمهوری سال 96 است.
شعر هوشنگ ابتهاج همانند بسیاری از شاعران چپ‌ گرای دیگر از عناصر سیاسی تشکیل یافته است. مهمترین مولفه های سیاسی آمیخته در شعر ابتهاج و اصولاً شاعران چپ ‌گرا عبارت است از: توجه به آزادی و ضرورت رهایی از وضعیت ظلمانی، گرایش به انقلاب و ایستادگی در برابر وضعیت موجود، لزوم جانفشانی در راه آزادی، اسطوره سازی و حماسه‌ پردازی، انتقاد به نابرابری ها و بی عدالتی ‌ها، اعتراض به شکنجه و کشتار، انتظار و امید به فردا.
ابتهاج پس از سرودن کاروان در اسفند 1331 به روشنی تکلیف خود را با شعر روشن می کند و انتظار سیاسی و اجتماعی خود را از این هنر به زبان می آورد. لذا در شعر او تنها سیاست گریزی وجود ندارد، بلکه از بی توجهی نسبت به سیاست و تحولات پیرامونی انتقاد می شود.
در شعر ابتهاج سکوت سیاسی در دنیایی که فقر و بی عدالتی و تبعید، حبس و کشتار آزادی‌ خواهان وجود دارد، رفتاری نادرست تلقی شده است. او همانند بسیاری از نخبگان نسل خویش که شکست نهضت مردمی را در اوایل دهه 1330 به چشم خویش دیده بودند، گذشته از افسردگی سال‌ های نخستین پس از آن، همواره با حفظ روحیات انقلابی در پی جبران شکست گذشته و انتقام از حکومتی بودند که به تشکیل دولت مردمی تن نداده بود و با تقویت سلطنت در پی گسترش استبداد بود. از این جهت باید شعر اتهاج را به ویژه در دهه 1350 بیانیه ای برای دعوت به مقاومت و اعتراض تلقی کرد.
با وجود این، مفهومی که شاید بتواند واقعیت شعر ابتهاج را بیان کند، رمانتیسم اجتماعی است. طرفداران این نوع شعر می خواهند هم در فضای شاعران رمانتیک غور کنند و هم به جامعه و موضوعات اجتماعی پشت نکنند.
شعر رمانتیک اجتماعی می خواهد خلأ پدید آمده میان دنیای درون و بیرون، دنیای عشق و اجتماع و دنیای غزل و حماسه را پر کند. البته ابتهاج برای دست یافتن به این هدف، مضامین عاشقانه را در سبک کلاسیک و در قالب غزل می سرود و مضامین سیاسی و اجتماعی را اغلب در قالب شعر نو سروده است. هر چند که بسیاری از شعرهای او در آن واحد چند معنا را به ذهن متبادر می سازد.
در شعر ابتهاج اثر چندانی از فلسفه زندگی و سیاسی او به چشم نمی خورد؛ یعنی به درستی معلوم نیست که آمال نهایی او کجاست و مدینه فاضله و انسان کامل او کدام است. اما یک نکته به روشنی دریافت می شود که او از وضعیت کنونی رضایت ندارد.
از زمانی که نهضت ملی شکست خورد و عناصر آن زندانی و تبعید و اعدام شدند، ابتهاج سال‌ های پس از آن را همواره به شب تاریک تشبیه کرد. البته او پیش از آن نیز فضای کلی حاکم بر ایران را دور از جهان مطلوب معرفی کرده بود که شعر شبگیر مشهورترین نمونه این شعرهاست:
دیگر این پنجره بگشای که من
به ستوه آمدم از این شب تنگ
دیر‌گاهی ‌ست که در خانه همسایه من خوانده خروس
وین شب تلخ عبوس
می‌فشارد به دلم پای درنگ
با وجود وصف این شب تیره و تار، همواره امید به صبح در شعر ابتهاج دیده می شود. این امید به دست نمی آید مگر با استقامت، قیام و جانفشانی.
در شعر ابتهاج در بسیاری از مواقع مفاهیم سنتی شعر ایرانی مانند شب و سرو معانی پیشین خود را از دست می دهند و معنای نوینی می یابند. مثلاً شب که در شعر عرفانی کلاسیک ایران به زمان سلوک و پیشرفت و حالات خوش روحانی دلالت دارد، معنای معکوسی می یابد و به زمان ناخوشی و تیرگی دلالت می کند. به همین ترتیب مفهوم سرو که به سالک آزاده و بریده از تعلقات دنیوی دلالت دارد به انسان انقلابی اشارت می کند.
روز تو خوش باد
کز پس آن روزگار تلخ ‌تر از زهر
بار دگر روزگار چون شکر آمد.
رزم تو پیروز
بزم تو پر نور
جام به جام تو می زنم ز ره دور
شادی آن صبح آرزو که ببینم
بوم از این بام رفت و خوش خبر آمد.
شعر شادباش از دفتر یادگار خون سرو

ساحت گور تو سروستان شد
ای عزیز دل من