اندیشه

در شماره قبل به موضع لذّت گرایان پرداختیم و بیان کردیم که عده‌ای از متفکران و حتی مقدار قابل‌توجهی از عموم مردم، انباشت حداکثر لذّت در زندگی را سازنده یک زندگی مطلوب می‌دانند و چنین زندگی‌ای را واجد صفت “خوب زیستی” می‌پندارند.

روزی روزگاری آمدند که مهری بیافرینند، معلم کم داشتند، کلاس‌ها خالی می‌ماند. پس مهری آفریدند و نیروهای قراردادی را تبدیل به نیروی پیمانی کرده و کلاس‌ها را پر کردند.

در دو بخش پیشین این نوشتار، تحت عنوان “فلسفه و هنر زیستن ۱ و ۲”، ابتدا به بحث فلاسفه در مورد کاربرد داشتن یا نداشتن فلسفه در چگونگی زندگی و بهینه‌سازی زیستن پرداختیم و پس‌ازآن، با ذکر نمونه‌هایی، تلاش فلسفه ورزان را برای بازخوانی یک مکتب یا دیدگاه فلسفی یک فیلسوف خاص در جهت گزینش و بیرون کشیدن روش خوب زیستن بازنمایاندیم.

فرض کنید جوانی ۲۵ ساله، شاداب و پرانرژی و باانگیزه به استخدام اداره و یا شرکتی در می‌آید. وی در صورت خوش‌اقبالی با مجموعه‌ای آشنا و همکار خواهد شد که از مدیریت اصولی و علمی و کارکنان هدفمند و دلسوز برای انجام امورات محوله صادقانه تلاش می‌کنند. چنین محیطی موجب فراگیری منطقی و اصولی فرد تازه‌کار شده و حاصل تلاش جمعی ایشان، منجر به برآورده شدن بخش‌هایی از نیازهای منطقه و یا کشور می‌شود.

در شماره ۴۱ نشریه اراده ملت (۶ تیرماه ۱۴۰۱)، وعده داده بودیم که خاطرات دکتر احمد مهدوی دامغانی از فعالیت کوتاه حزبی‌شان را بازنشر نماییم. در این شماره نشریه این فرصت مهیا شد تا این خاطرات را به نقل از نشریه بخارا منتشر نماییم. طبیعی است که بعضی از دیدگاه‌ها و قضاوت‌های ایشان مورد قبول ما نیست و ما از جهت بازخوانی تاریخی به نقل آن‌ها بدون هیچ دخل و تصرفی می‌پردازیم. نثر ایشان در این مقاله بسیار زیبا و دل‌نشین است و خواندن این خاطرات را با لذتی ادبی همراه می‌کند.

مناقشه و رقابت علم و دین ماجرای تازه‌ای نیست. بعید هم هست که سرانجامی بیابد، اما در بلاد ما حکایت دیگری است. به‌طورکلی و در طول تاریخ تفکر، سه موضع کلی در این باب وجود داشته و نسبت میان علم و دین را در این سه موضع می‌توان خلاصه کرد.

فارغ از تمامی بحث‌های سیاسی، عقیدتی، ایدئولوژیک، انسانی و اخلاقی در مقوله پوشش و حجاب ، مایلم که یک پرسش جامعه‌شناختی را در این یادداشت مطرح کنم و آن این است که آیا اساساً بدحجابی یک مسئله اجتماعی است یا خیر.

دخالت‌های انسانی در محیط‌زیست، تغییر اقلیم، انتقال بین حوزه‌ی آب و تدوین سیاست‌های اشتباه در وزارت نیرو موجب بحران‌های خشک‌سالی، ریز گردها با منشأ داخلی و خارجی، کم‌آبی، خشک شدن تالاب‌ها و محدودیت کشت در کشاورزی خوزستان شده است.

اگر علم به دنیای پیرامون نظر می‌کند، فلسفه به ورای آن و آنچه از جهان در درون انسان حاصل شده می‌نگرد. به‌این‌ترتیب، فیلسوف در بند دنیای بیرون از خود نیست گرچه انعکاس آن را در وجود خویش بررسی می‌کند. او با دنیای پیرامونش غریبه نیست امّا قرابتش بیش از آنکه با جهان خارج از ذهن باشد با وجود و حیثیت وجودی خویش است.

هر دین و آئینی و هر مسلک و نحله‌ای، دو گونه دستورالعمل و آموزه در خود دارد. دسته اول آموزه‌های عقیدتی است که جهان بینی آن مسلک را بیان می کند و دسته دوم آموزه هایی هستند که دستورات عملی و اجرایی، اعم از انواع عبادات و اخلاقیات را شامل میشوند.

در تمام سال‌های پس از انقلاب، “حجاب” هم محور سیاست‌های اسلام‌گرایان سیاسی و جریانات وابسته به آنها بوده است و هم محور شعارهای آزادی‌خواهانه و تحول‌خواهانه‌ای که علیه تفسیر صُلب از پوشش، از سوی منتقدان حجاب اجباری سر داده شده است.

معرفت‌شناسی از شاخه‌های مهم فلسفه است که به چیستی و ماهیت آنچه ما آن را با نام‌های دانش، علم، معرفت و باور می‌شناسیم، می‌پردازد و تلاش می‌کند شرایط حصول معرفت را بشناسد و بشناساند. طبق تعریف سنتی معرفت در معرفت‌شناسی، معرفت عبارت است از باور صادق موجّه؛ یعنی باوری که مطابق واقع بوده و صادق باشد به‌شرط آنکه بنا بر ادله‌ای توجیه‌پذیر به‌دست‌آمده و صدقش از نظر عقلی موجّه باشد.

هفته گذشته مقاله مفصل و زیبایی از آقای محمدجواد روح به‌عنوان سرمقاله در هفته‌نامه صدا شماره ۱۰۸ به چاپ رسید که در آستانه یک‌سالگی انتخابات ریاست جمهوری سال ۱۴۰۰ با بررسی راهبرد اصلاح‌طلبان در این انتخابات پرداخته بود. در این بخش نشریه علاوه بر بازنشر مجدد این مقاله دو نقد مختصر بر آن را که نوشته دو نفر از اعضا شورای مرکزی حزب اراده ملت ایران است را به شما خوانندگان محترم ارائه می‌نماییم.

چنانکه در قسمت قبلی همین نوشتار عرضه شد، آموزه‌های اپیکوری، تلقی و خوانش آدوئی از تاریخ فلسفه مشتی ست نمونه خروار. حتی اگر غایت و هدف فعالیت فلسفه و ذات هویتی آن نبوده باشند، سراغ جستن از چنین تلاش‌هایی در طول تاریخ فلسفه کار چندان دشواری نیست. برخی نحله‌ها و فلاسفه، همچون اپیکوریان، رواقیون و یا حتی کلبیون به‌صراحت در پی چنین هدف‌هایی هستند و برخی دیگر از حکمت‌ها و فلسفه‌ها دارای چنین پتانسیلی در بطن خویش‌اند تا جائیکه اگر باهدف استخراج روش زندگی به سراغشان برویم و به بازخوانی آن‌ها بپردازیم، دست‌خالی بر نخواهیم گشت.

دکتر محمد مصدق اولین نخست‌وزیر ایرانی بود که به شکل دموکراتیک انتخاب شد. دوران نخست‌وزیری او (۱۳۳۲-۱۳۳۰) با فضای سیاسی و ژئواستراتژیک بسیار پیچیده و آشفته‌ای مصادف شده بود. در عرصه بین‌الملل، پایان جنگ جهانی دوم قدرت جدیدی به نام آمریکا را وارد منطقه کرد که با بریتانیا و اتحاد جماهیر شوروی (و روسیه پیش از ۱۹۱۷) رقابت می‌کرد. دو قدرت قدیمی، نزدیک به دو قرن عامل مسلط بر زندگی سیاسی و اقتصادی ایران بودند و در آنچه بازی بزرگ ‌نامیده می‌شد، دخالت داشتند. انگلیسی‌ها با سلطه امپریالیستی و نقش کلیدی در بازارهای بین‌المللی نفت، قدرت اصلی منطقه بودند و از طریق یک امتیاز انحصاری، صنعت نفت ایران را کنترل می‌کردند. شرکت نفت ایران و انگلیس نه‌تنها استخراج نفت و منافع حاصل از آن را کنترل می‌کرد، بلکه با همکاری سایر اعضای کارتل بین‌المللی نفت، قیمت آن را در سطح جهانی تعیین می‌کرد.

ضرب‌المثل‌هایی مثل “فلسفه، هر صفحه‌اش صد صفحه!!! “ چنان ذهنیتی برایمان ساخته که به‌محض شنیدن نام فلسفه و اتصاف موضوعی به فلسفه، رغبت و وحشت را در ما شعله‌ور می‌کند. این در حالی است که ربط و نسبت فلسفه با زندگی روزمره و کاربرد فلسفه در شکل‌دادن چارچوب‌های زیست فکری از مباحث همیشگی فیلسوفان بوده و هنوز هم هست.

در دهه شصت اکثر آرایشگاه‌های کشور، اتاقی مخصوص برای عکاسی از مشتریانی بود که شیفتهٔ لباس‌های هندی و گریم و آرایش هندی با خال دلربای آن کنار ستون بود که بازار داغی داشت. در اکثر خانه‌های ایرانی دختران و زنان ایرانی باذوق و شوق عکس‌های هندی با لباس‌های هندی می‌انداختند که این رفتار ماحصل دیدن فیلم‌های هندی با و ویدئوهای ممنوع با نوارهای ممنوع بود، در آن زمان اکثر دختران آهنگ فیلم شعله را زمزمه می‌کردند و یا در دورهمی‌های دخترانه برای هم فیلم‌های عاشقانه هندی را تعریف می‌کردند و وقتی ویدئوها آزاد شد تب‌وتاب فیلم‌های هندی کمتر شد و فیلم‌های ژاپنی اوشین و هانیکو که از تلویزیون پخش می‌شد.

به‌یقین مهم‌ترین علت شکست همه فعالیت‌های حزبی در تاریخ ایران‌زمین که به نظر من از دید کارشناسان و صاحب‌نظران به‌دور مانده است در عدم شکل‌گیری و استقرار ساختار و سازمان سیاسی و اجتماعی بر شالوده اثبات و تلاش در مسیر ارتقای سطح و گستره لیاقت و استحقاق مردم ایران بوده است یعنی تا به امروز دسته، گروه، سازمان و حزبی را مشاهده نکرده‌ایم که محور فعالیت خود را بر این نکته استقرار کرده باشد که مردم ایران شایستگی و لیاقت این را دارند که از حزبی قوی، با برنامه و روزآمد برخوردار باشند

مقاله ای از زنده یاد محمدعلی اسلامی ندوشن. در هیچ‌یک از کتاب‌هایی که راجع به ایران نوشته‌اند، چه خود ایرانی‌ها و چه خارجی‌ها، تاکنون متذکّر این معنی نشده و روشن نکرده‌اند که ریا و تزویر از چه زمانی وارد تاریخ ایران شده است، چرا آمده است و کم‌وکیف آن چیست؟

ملاصدرای شیرازی فلسفه را تشبّه به خداوند تعریف می‌کند (۱). صدالبته، این تلاش برای خدایی گونه شدن است و نه خدایی کردن. خدای گونه بر خود واقف و بر مقام خودآگاه شدن. منشأ این اندیشه، بینش مشایی صدرالمتألهین و التزام او به نظریه «فیض و صدور» است. طبق این نظریه، بهانه ابتدایی خدا برای آفرینش جهان، آگاهی او به خودش بوده.

برای تبدیل آرمان و اندیشه به عمل، در ابتدا باید اندیشه را مکتوب کرد و با گفتگو و مبتنی بر عقلانیت، آرمان‌ها را بر مبنای واقعیت‌ها به هدف تبدیل کنیم تا چارچوبی برای عمل و رسیدن به آن‌ها داشته باشیم.

پرسشگر است و می‌پرسد، سقراط گونه، حتی در هنگام خطاب، شیوه اوست که در میان خطابش برای اینکه مخاطب را همراه خود کند، گاه او را در مقابل پرسشی قرار می‌دهد و البته خود به آن پرسش پاسخ می‌گوید تا مخاطب، مقدمه و استدلال او را تأیید کند. فیلسوف است، نه اینکه فقط تاریخ فلسفه و اَعلام آن را بشناسد، فلسفه می‌ورزد، چنان‌که می‌پرسد، از هستی می‌پرسد و از مشتقات و لوازم آن، از هستی اندیشه، معنی، علت و علیت، زبان، عرفان، خدا و ... .

اما اکنون متأسفانه و دردمندانه باید پذیرفت عملاً به چنین رؤیای شیرینی در بسیاری از زمینه‌ها با گذشت ۴۳ ساله دست نیافته‌ایم و بعضاً شاهد فساد گسترده توسط افراد فرصت‌طلب و تاراجگر هستیم که این انقلاب را از اهداف خویش دور نگاه داشته است.

یکی از واقعیت‌های بسیار تلخ که جامعه ما را آزار می‌دهد عبارت است از اصرار غیرلازمی که مسئولان بر نادیده انگاشتن فرهنگ ملی این سرزمین بکار می‌برند.

غولی که خود را از عمق قرن رفته بیرون کشید و در آستانه سده جدید به خواب ابدی رفت، گویا می‌خواهد به ما بگوید من با شما وارد قرن جدید شدم و شانه‌به‌شانه شما از سد سده عبور کردم، حالا چه قدر و تا کجا خیلی مهم نیست، مهم نفس گذشتن از مرزها و معاصریت است.

۱. در چنین پدیده‌های بزرگ و پرحاشیه‌ای، علی‌رغم سایه سیستماتیک نهادهای مختلف از دولت و رسانه گرفته تا سازمان‌های جهانی، نقش تصمیمات و مقاومت‌ها و باورها و وادادگی‌ها و تسلیم‌ها و رشادت‌ها و شجاعت‌های تک‌تک افراد، انکارناپذیر و حذف‌ناشدنی است.

نویسنده: کاظم طیّبی فرد بنیادگرایی (Fundamentalism)، مفهومی پربسامد و پرکاربرد، این روزها و این روزگاران بسیار به کار می‌رود، اغلب هم با تسامح، نادرست و یا حداقل نادقیق. عموماً این مفهوم در اشاره به سَلَفیگری (salafi movement) به کار می‌رود که اگرچه هم‌پوشانی‌های بسیاری با مفهوم بنیادگرایی دارد، اما معادل و مترادفش نیست.

انسان مخلوقی است چندوجهی و چندلایه و عمیق؛ انسان متفکر همواره در اهتمام غوص به اعماق است. به اعماق خویش و به ژرفای مفاهیم گوناگون. چه در مقام فیلسوف باشد، چه در مقام عارف و متکلم و روان‌شناس و جامعه‌شناس و سیاستمدار و ...

بدون تردید با همه دانایی موجود و در اختیار نسل ما انسان تنها موجود در عالم خلقت است که سیاست ورز است و یا به قولی تنها موجودی است که رفتار و سخن خود را باهدف تحت اختیار گرفتن منطق هزینه به فایده تعین می‌کند و این منطق او را با دو الزام عملی و فکری روبرو می‌سازد. باید زندگی گله‌ای توأم با رابطه مستمر و معنادار با دیگران داشته باشد و مراقبت کند که در آن خللی ایجاد نشود