بزرگنمایی:

ابتدای سال 1401 و بعد از پیشنهاد یکی از جوانان حزبی مبنی بر تهیه پادکست‌هائی در رابطه با احزاب سیاسی، این ایده در واحد انتشارات حزب اراده ملت ایران شکل گرفت که با توجه به منابع موجود، جای کتابی ساده و موجز اما کامل در حوزه تاریخ احزاب سیاسی ایران خالی است. لذا جلساتی با اساتید صاحب‌نظر برگزار شد تا شاید بتوانیم این نقیصه را جبران نمائیم. 
بعد از ساعت‌ها تفکر و تعمق و بررسی الگوهای موجود، تصمیم نهایی بر این شد که کتابی در چهار جلد مجزا و بر اساس روند تاریخی به این موضوع اختصاص یابد. الگوی کار نیز نمونه کتاب‌های تاریخ برای جوانان و نوجوانان نشر ققنوس قرار داده شد که نثری روان همراه با توضیحات ساده و موجز داشتند.
برای اینکار گروهی پنج نفره از جوانان حزبی در قالب کارگروه تاریخ احزاب سیاسی ایران در حزب شکل گرفت و ایشان تحت نظارت یک استاد شناخته شده تاریخ، کار بررسی منابع و مأخذ را برای تدوین این مجموعه چهار جلدی آغاز کردند.
با توجه به کثرت منابع و مأخذ و وسواس‌هائی که معمولاً در این‌گونه کارها وجود دارد، فرایند تدوین این مجموعه چهار جلدی به طول انجامید. لذا بر آن شدیم با استفاده از فضایی که نشریه حزب در اختیار ما قرار می‌داد، بخش‌هایی از این کتاب را به‌تدریج برای خوانندگان محترم منتشر کنیم تا زمانی که متن کامل کتاب‌ها آماده شود.

حزب کمونیست ایران، نخستین حزب با مرام کمونیستی در کشور به شمار می ‌رود. در نخستین سالهای سده چهاردهم، اندیشه‌ های سوسیال دموکرات ایران، متاثر از جنبش انقلابی روسیه پی‌ ریزی شد. ایجاد اندیشه‌ های چپ میان کارگران ایرانی ‌تبار قفقاز و رشد اندیشه ‌های مارکسیستی در بین این گروه سبب رشد این تفکر شد. مهاجرت ایرانیان به قفقاز، حضور عده زیادی کارگر ایرانی در آن منطقه و تماس آنان با گروه‌ های سوسیال دموکرات‌ قفقاز که پیوند سازمان ‌یافته ‌ای با حزب سوسیال دموکرات روسیه داشتند از عوامل ترویج این اندیشه ها بود.
هرچند گفته شده است که این روایت، از القائات و تاریخ ‌سازی ‌های تاریخ ‌نگاران آکادمی علوم شوروی است و همین موضوع دست یافتن به روایتی شفاف و مستقل را دشوار می ‌کند. پس از تشکیل سازمان همت در اواخر 1322 قمری، زمینه پیدایی سازمان‌ ها و گروههای ایرانی با تمایلات چپ فراهم گردید. سازمان همت در گسترش افکار سوسیال دموکرات در میان کارگران مهاجر ایرانی سهم به‌ سزایی داشت.
وقوع انقلاب 1323/ 1905 روسیه، پس از شکست روس ‌ها از ژاپن در همان سال نیز در اهمیت پیدا کردن اندیشه های چپ در بین افکار عمومی مردم ایران موثر بود. در 1323، کمیته سوسیال دموکرات ایران یا فرقه اجتماعیون عامیون تأسیس گردید. به گفته ابراهیموف سال تأسیس سوسیال دموکرات ایران 1324 قمری بوده است اما براساس برخی شواهد، 1323 درست‌ تر است. کمیته سوسیال دموکرات با سازمان همت مناسباتی نزدیک داشت و خیلی زود دامنه فعالیتش را از باکو به داخل مرزهای ایران گسترش داد و در تهران، انزلی، رشت، مشهد، تبریز، اصفهان و خوی شعبه تأسیس کرد.
عمده ‌ترین سازمانهای سوسیال دموکرات ایران در این سال ‌ها در تبریز، تهران و رشت مستقر بودند. در 1335، گروهی از کارگران ایرانی، که بیشتر آنان آذربایجانی بودند و در معادن نفت باکو کار می‌کردند، حزب عدالت را تشکیل دادند که بعد ها هسته اولیه حزب کمونیست ایران را شکل داد. در برخی منابع، شکل‌گیری حزب عدالت در سال 1334 و آغاز فعالیت رسمی آن در 1335 ذکر شده است و گفته شده فعالیت های این گروه که خود را حزب می‌نامیدند در اوایل جنگ جهانی اول (1914ـ1918) در قالب حزب یا سازمان نبود و تشکل حزبی آنان در 1335 شکل گرفت.
مرکز حزب عدالت مدرسه تمدن ایرانیان، در محله صابونچی باکو بود. اسداللّه غفارزاده، بهرام آقایف، محرّم آقایف، میرزا قوام، آقابابا یوسف‌ زاده، محمد فتح ‌اللّه‌ اوغلی، حسین ‌خان طالب‌ زاده، رستم کریم ‌زاده، میرمقصود لطفی و سیف ‌اللّه ابراهیم‌ زاده از پیشگامان و رهبران آن بودند. اسداللّه غفارزاده از بدو تشکیل حزب عدالت تا زمان کشته شدنش، رهبر حزب بود. ارگان این حزب، بیرق عدالت نام داشت که به سردبیری اسداللّه غفارزاده و به ترکی آذربایجانی و بخشی نیز به فارسی منتشر می ‌شد. تا 1336 پنج شماره از این نشریه به چاپ رسید.
از رمضان 1337 به جای آن، نشریه حریت منتشر گردید. اهداف حزب عدالت چنین عنوان شده است ایجاد وحدت و یگانگی میان کارگران ایرانی، کمک به پیش برد انقلاب روسیه و برافراشتن پرچم جنبش آزادی ملی در ایران. حزب عدالت، به ‌رغم تلاش برای ایجاد شعبه‌ هایی در ایران، موفقیت چندانی کسب نکرد. در 1338 حکومت ایران بسیاری از اعضای حزب را که به ایران اعزام شده بودند، زندانی کرد. با این همه، حزب عدالت در تبریز، مرند، اردبیل و رشت هسته‌ های حزبی ایجاد کرد و افزون بر جمهوری آذربایجان، در دیگر نواحی قفقاز و بیش از پنجاه ناحیه در آسیای مرکزی نیز شعبه ‌هایی به ‌وجود آورد.
برای ایجاد تشکیلات واحدی برای رهبری مقتدرانه جنبش کارگری، در 21 جمادی ‌الاولی 1338/11 فوریه 1920 در نخستین کنگره کمونیستهای آذربایجان، دو حزب عدالت و همت و نیز شاخه باکوی حزب کمونیست روسیه ادغام شدند و حزب کمونیست (بلشویک) آذربایجان را به‌ وجود آوردند. در تیر و مرداد 1338/ ژوئن و ژوئیه 1920، شعبه‌ های حزب عدالت در آسیای میانه با سازمانهای کارگری محلی ادغام شدند. در نتیجه، گروهی از اعضای عدالت، که تبعه شوروی بودند، وارد سازمانهای کارگری محلی شدند و گروه دیگری که تبعه ایران بودند، به‌ تدریج به ایران بازگشتند و به حزب کمونیست ایران پیوستند.
در ماه مه 1920/ 18 رمضان 1338 هجری قمری/ 15 خرداد 1299 هجری شمسی پس از ورود ارتش سرخ اتحاد شوروی به گیلان و اعلام حکومت جمهوری در گیلان، با نام جمهوری شورایی سوسیالیستی ایران یا جمهوری شورایی ایران و با ریاست میرزا کوچک خان جنگلی، شعبه ‌های حزب عدالت در گیلان هم امکان فعالیت علنی یافتند. در 5 شوال 1338/ 22 ژوئن 1920، نمایندگان شعبه‌ های حزب عدالت در ایران و خارج از ایران، نخستین کنگره حزب عدالت را در بندر انزلی برگزار کردند. در این کنگره، که کنگره انزلی هم نامیده شده است؛ نام حزب عدالت به حزب کمونیست ایران تغییر یافت. این اعلام، به معنای تشکیل حزبی تازه ای نبود، بلکه حزب کمونیست روسیه تشکیلات منحل ‌شده حزب عدالت را بازسازی کرده بود. در این کنگره، 71 نماینده به بررسی مسائل مهم جامعه و گزارش اعضا از فعالیت شعبه‌ های حزب در ایران پرداختند. بررسی اعتبارنامه‌ها، به رسمیت شناخته شدن 48 اعتبارنامه و انتخاب اعضای کمیته مرکزی حزب، از دیگر کارهای کنگره نخست بود. گفته شده است که کمونیست مشهور دوران، حیدرخان عمو اوغلی (متولد 1259 خورشیدی در سلماس و در گذشته در آبان 1300 در گیلان) در این کنگره شرکت نداشت. 
در کنگره نخست حزب کمونیست ایران، موضوعاتی چون اوضاع داخلی و خارجی ایران، تشکیلات حزب، مسئله ارضی ایران، مطبوعات حزب، انتخابات شعبه‌ های حزب و مسائل تاکتیکی مطرح شد و قطعنامه ‌ای در هشت ماده به تصویب رسید. پس از کنگره، مرامنامه و نظامنامه حزب، مشتمل بر مطالبی درباره اوضاع جهان و منطقه، تعریف امپریالیسم و تلاش کشورهای امپریالیستی برای به اسارت درآوردن خلق ‌های مشرق زمین ذکر شد و برنامه حزب درباره چهار محور سیاست، اقتصاد، مسئله ارضی و مالیه تنظیم و اعلام شد. این مرامنامه همانند مرامنامه‌ های دیگر احزاب کمونیستی، با در نظر گرفتن سطح پیشرفت اقتصادی اجتماعی و بر پایه نظریه مارکسیسم لنینیسم نوشته شد، ولی با وجود نکات مثبت، نقایصی نیز داشت. از جمله بی ‌توجهی به مسائل ملی و پیدا کردن راه حلی برای آن و نیز طرح مبهم مسئله اصلاحات ارضی.
حزب کمونیست ایران پس از اعلام موجودیت خود، بلافاصله با نهضت جنگل به رهبری میرزا کوچک‌ خان و سقوط حکومت قاجار و به قدرت رسیدن رضاخان پهلوی رو به‌ رو شد. گفته شده است که به این دلایل از درک درست ویژگی ‌های جامعه ایران و توجه به اوضاع اجتماعی و اقتصادی کشور بازماند و با الگوبرداری از انقلاب روسیه و اجرا کردن تجربه‌ های انقلابی روسی در ایران، به ویژه در مواضع خود نسبت به انقلاب گیلان، دچار اشتباهاتی جدی شد.
کمیته مرکزی حزب کمونیست ایران و کمیته مرکزی حزب کمونیست آذربایجان، دفترِ ایران را در باکو تأسیس کردند که در حزب کمونیست روسیه نیز نماینده داشت. گفته شده است که یکی از وظایف این دفتر، فراهم کردن زمینه چیرگی کمونیست ها بر جنبش جنگل و سرنگونی میرزا کوچک ‌خان جنگلی بود. پس از خروج میرزا کوچک ‌خان از رشت، اعضای چپ‌ گرای نهضت جنگل و حزب کمونیست ایران با همراهی احسان ‌اللّه‌ خان دوستدار، دولت جدیدی به نام «کمیته ملی آزادی ایران» تشکیل دادند و اداره امور را در دست گرفتند.
درنتیجه این سیاست ها، حزب کمونیست نسبت به احسان ‌اللّه‌ خان و گروه او بدبین و بی ‌اعتماد شد. افراد حزب با این موضع‌ گیریها به مخالفت برخاستند و به‌ تدریج اختلاف در حزب کمونیست اوج گرفت. سرانجام در نخستین کنگره ملل شرق، که در ذیحجه 1338/ سپتامبر 1920 در باکو برگزار شد، درباره مشکلات حزب گفتگو گردید. یکی از تصمیمات این کنگره، انحلال کمیته مرکزی منتخب کنگره اول و انتخاب اعضای جدید بود که در 27 ذیحجه 1338/ 11سپتامبر 1920، در فراخوان پلنوم وسیع کمیته مرکزی صورت گرفت و حیدرخان نیز دبیر اول حزب شد.
اما انتخابات جدید سبب اختلافات بیشتر و نارضایتی در میان اعضای حزب کمونیست ایران گردید و کمیته مرکزی منتخب کنگره اول، حاضر به کناره‌ گیری و انحلال نشد و همچنان به فعالیت خود در ایران ادامه داد. از آن پس، حزب کمونیست ایران عملا دارای دو کمیته مرکزی شد. کمیته مرکزیِ منتخبِ کنگره اول فقط کنگره حزبی را عالی ‌ترین ارگان حزب می دانست و تصمیم کنگره ملل شرق را بی‌اعتبار می‌خواند. در 1339، نظریات حیدرخان درباره اوضاع اجتماعی و اقتصادی ایران و تاکتیک‌ها و راهکارهای حزب کمونیست منتشر شد. هرچند این نظریات به نام حیدرخان منتشر شد اما از شخصی به نام اسکاچکو به عنوان واضع آنها، نام برده‌ شده است.
اختلافات داخلی حزب کمونیست ایران روزبه روز شدت می ‌گرفت. کمیته مرکزیِ منتخبِ کنگره اولِ حزب به کمینترن شکایت کرد و کمیته اجرائیه کمینترن، پس از بررسی موضوع، اعلام کرد که در ایران باید فقط یک کمیته مرکزی به رسمیت شناخته شود. شگفت آن ‌که قبل از آنکه اختلافات داخلی حزب میان کمیته ‌های مرکزی اول و دوم فیصله یابد، گروه سومی نیز در 14 ذیحجه 1339/ 19 اوت 1921 کنگره‌ای در باکو تشکیل داد و بر مشکلات حزب افزود. همان طور که قابل پیش‌بینی هم بود کمیته مرکزی اول و دوم حزب کمونیست ایران و نیز کمیته اجرائیه کمینترن، کنگره برگزار شده از سوی گروه سوم را به رسمیت نشناختند.
سرانجام در 1301ش/ 1922، با شرکت نمایندگانی از هر سه کمیته مرکزی و کمینترن و بوروی قفقاز (دفتر سیاسی قفقاز) مشکلات داخلی حزب کمونیست ایران بررسی شد و کمیته مرکزی جدیدی تشکیل گردید و حزب توانست با غلبه بر مشکلات درون ‌حزبی، وحدت سازمانی و تشکیلاتی خود را بازیابد. کریم نیک ‌بین دبیر اول کمیته مرکزی واحد حزب کمونیست ایران شد.
حزب برای آشنایی ترویج مرام و اهداف کمونیسم و جذب مردم، به گسترش فعالیت‌های رسانه ‌ای پرداخت. در 1300ش، روزنامه حقیقت با مدیریت محمد دهگان با شعار «رنجبر روی زمین اتحاد!» منتشر شد که ارگان اتحادیه عمومی کارگران ایران بود. پس از توقیف روزنامه حقیقت، روزنامه «کار» با همان سبک، جانشین آن شد و روزنامه «پیکان» نیز صفحات خود را در اختیار اعضای حزب گذاشت. هفته ‌نامه «خلق»، دیگر نشریه حزب بود که پس از مدتی تعطیل شد و حزب، مجله «جرقه» را منتشر کرد. این مجله، که بیش از دو شماره نپایید، برای نخستین بار مسائل اقتصادی و سیاسی را بر مبنای نظریه مارکسیستی طرح کرد. این نشریات در گسترش آرا و عقاید مارکسیستی، جلب روشنفکران، برقراری رابطه با مردم و تبلیغات به نفع حزب، نقش مؤثری داشت. فعالیت مطبوعاتی حزب با انتشار نشریه پیک سعادت نسوان در رشت، نصیحت در قزوین، تکامل در تبریز، کارگر در خوی و عدالت در تفلیس ادامه یافت.
از دیگر فعالیتهای حزب، تشکیل جمعیت‌های فرهنگی، ادبی و هنری مانند جمعیت فرهنگ در رشت، جمعیت فرهنگ در بندرانزلی، انجمن پرورش در قزوین، جمعیت نِسوانِ وطن‌خواه در تهران، همچنین تشکیل اتحادیه‌های کارگری و برگزاری نخستین جشن اول ماه مه، یازده اردیبهشت (روز جهانی کارگر) بود.
در دوره پهلوی اول، حزب کمونیست ایران تحت فشار بود، از این‌ رو بخشی از فعالیت و تبلیغات حزب، خارج از ایران سازماندهی می ‌شد. در چنین اوضاعی، حزب کمونیست ایران خود را برای برگزاری کنگره دوم آماده می‌ ساخت که پس از هفت سال، در  1306ش مخفیانه  برگزار شد. از نکات عجیب درباره کنگره دوم، روایت‌های مختلف درباره محل برگزاری آن است که در ارومیه، اوکراین، استالین‌گراد، شهر رستوف و یا شهر ایوانوو بوده است.
در این کنگره، حزب تشکیلات خود را باز سازماندهی کرد و انسجام بیشتری یافت. مرامنامه جدید، برنامه اصلاحات ارضی، قطعنامه درباره اتحادیه های کارگری و سازمان جوانان و سازمان زنان نیز به تصویب رسید. الغای سلطنت و استقرار جمهوری انقلابی خلق مهم‌ ترین شعار حزب در کنگره دوم بود که برای جامه عمل پوشاندن به آن اهدافی تعیین شد که از جمله عبارتند از حفظ استقلال و تمامیت ایران در مقابل دولتهای امپریالیستی، سپردن امور به افراد انقلابی، استقرار آزادی ‌های دموکراتیک و تصویب قانون کار.
فعالیت سازمان جوانان کمونیست طی فعالیت حزب کمونیست ایران، دو بار دچار رکود و سپس از نو سازماندهی شد. پس از همایش دوم حزب، کمیته مرکزی اصرار داشت که دفتر مرکزی اتحادیه جوانان کمونیست، که در 1307 ش تشکیل شده بود، حضور بیشتری در فعالیتهای سیاسی کشور داشته باشد.
در اوایل 1307 خورشیدی، جناحی در حزب به رهبری عبدالحسین حسابی (دهزاد) و حسین شرقی تشکیل شد که هر دو از اعضای کمیته مرکزی حزب بودند و عده‌ ای از طرفداران آنان بیانیه ‌ای با عنوان «از مجلس چه می‌ خواهیم» منتشر کردند که در تقابل آشکار با نظر بیشتر اعضای حزب کمونیست ایران و مصوبات کنگره دوم بود. در همین دوره، نخستین شماره مجله ستاره سرخ، که زیر نظر سلطان ‌زاده منتشر می ‌شد، در بیانیه‌ ای با عنوان «مکتوب سرگشاده کمیته مرکزی حزب کمونیست ایران به اعضای حزب»، انتشار دهندگان بیانیه 1307 ش را اپورتونیست (فرصت طلب) نامید. این حاکی از انشقاق نظری و سیاسی در حزب کمونیست ایران بود.
نخستین شماره مجله ستاره سرخ، به مثابه ارگان حزب کمونیست ایران، در فروردین یا اردیبهشت 1308 و آخرین شماره آن (شماره 12) در دی 1310 منتشر شد. سرخ را برنارد بلاوشتاین، مقیم وین، به انتشارات هاگ دروگولین در لایپزیک سفارش می‌داد. در 1308 ش، پلنومِ کمیته مرکزی در تهران تشکیل شد که مباحث آن درباره اوضاع بین ‌المللی و مبارزات حزبی بود. در همین زمان، حزب کمونیست ایران شعبه‌های خود را در آلمان و اتریش و فرانسه سازماندهی کرد و کنگره دوم برای ترویج مارکسیسم، نشریات ادواری را با کمک شعبه ‌های خود در اروپا منتشر نمود. انتشار روزنامه‌ های پیکار در برلین و ستاره سرخ در وین با کمک کارل وینر(کمونیست آلمانی)، و نهضت در وین با کمک اریش رینکا (دیگر کمونیست آلمانی)، از آن جمله بود.
در اوایل  1310ش، پلنوم دیگری تشکیل شد و پس از گزارش اردشیر آوانسیان درباره اوضاع جهان و وظایف بین ‌المللیِ حزب، دو قطعنامه درباره وظایف اعضای حزب در ایران و تصمیماتی درباره برگزاری کنگره سوم حزب کمونیست ایران گرفته شد، اما این کنگره هیچگاه برگزار نگردید. در 1310 ش، رضاشاه قانونی ضد کمونیستی را به تصویب مجلس رساند که براساس آن، عضویت در حزب کمونیست ایران و فعالیت در جهت مرام اشتراکی، مجازاتی از سه تا ده سال زندان در پی داشت. در پی اجرای این قانون که کمونیست‌ ها آن را قانون سیاه نامیدند بسیاری از اعضای حزب تا 1311 ش دستگیر شدند. گفته شده است که حزب از 1313 ش تا 1320 ش فعالیت خود را ادامه داد، ولی منبع دیگری از تجدید فعالیت حزب در سال‌ های بعد از 1313 در دسترس نیست.