بزرگنمایی:

معرفت‌شناسی از شاخه‌های مهم فلسفه است که به چیستی و ماهیت آنچه ما آن را با نام‌های دانش، علم، معرفت و باور می‌شناسیم، می‌پردازد و تلاش می‌کند شرایط حصول معرفت را بشناسد و بشناساند.

طبق تعریف سنتی معرفت در معرفت‌شناسی، معرفت عبارت است از باور صادق موجّه؛ یعنی باوری که مطابق واقع بوده و صادق باشد به‌شرط آنکه بنا بر ادله‌ای توجیه‌پذیر به‌دست‌آمده و صدقش از نظر عقلی موجّه باشد.

چیستی معرفت و چگونگی به‌دست‌آوردن آن همواره مسئله‌ای فلسفی بوده امّا از زمان کانت و نقدهای سه‌گانه‌اش، این مبحث رنگ و بوی دگری یافت. بنا بر دیدگاه کانت، ما درنهایت همراهی بخت و اقبال و در اوج قدرت درک و شهود حسّی، می‌توانیم به “نمود” اشیا و پدیده‌ها معرفت پیدا کنیم، “بود” آن‌ها دور از دسترس عقل ماست و دست نیافتی است.

بنابراین، هر یک از معرفت‌های ما، بر اساس توان ادراکی و استنباطی ما و وابسته به شرایط و مقتضیات محاط بر ماست. از همین رو بیراه نیست که از یک پدیده واحد، معرفت‌ها و باورهای گوناگونی وجود داشته باشد که درعین‌حال، همگی صادق و درست باشند چراکه هرکدام از ما از زاویه دید خود و بر اساس مقتضیات زیستی و ادراکی خاص خودمان درکی از پدیده‌ها پیدا می‌کنیم.

صرف‌نظر از خطا و اشتباه در درک و فهم، حتّی ادراکات صادق نیز می‌توانند با یکدیگر متفاوت باشند و حتّی از وجوهی متناقض و متضاد به نظر برسند.

اختلاف‌نظرهای ما دارای چنین منشأای هستند. معرفت‌شناسی فلسفی ما را به چنین منشأ‌ای آگاه می‌کند و آگاهی به منشأ اختلاف، حتماً و لاجرم اولین قدم برای تحمّل دیگری و فهم‌های دیگر است.

کتاب “اختلاف‌نظر” نوشته برایان فرانسس که با ترجمه خانم دکتر غزاله حجّتی به زیور طبع آراسته گردیده، ضمن منشأ شناسی “اختلاف‌نظر”، راهکارهای عملی و عقلانی برای مواجهه در خود دارد (1).

ناشر این کتاب یعنی نشر کرگدن، معرّقی کوتاه امّا جامع و گویایی از فحوای کتاب را در پشت جلد آن آورده:

اختلاف‌نظر همه‌جا هست و می‌تواند بر سر هر چیزی باشد. ممکن است در حوزه سیاست، دین، اخلاق، ورزش، فلسفه تاریخ، علم، سرگرمی و تجارت پدید آید. اختلاف‌نظر پدیده‌ای شایع است.

این کتاب در مرز بین معرفت‌شناسی نظری و کاربردی قرار دارد و به این مسئله می‌پردازد که وقتی متوجّه می‌شویم افرادی با ما مخالف‌اند، باید چه کنیم. کانون توجّه کتاب “اختلاف‌نظر” در زندگی واقعی و نیز در کاری است که انتظار می‌رود در واکنش به کشف اختلاف‌نظر انجام دهیم. نویسنده از پرداختن به مسائل صرفاً نظری و اختلاف‌نظرهای خیالی چشم‌پوشی کرده و کار خود را بررسی پرسش معرفت‌شناختی قرار داده است.

اگر می‌توانستیم اختلاف‌نظرهایمان را بهتر حل‌وفصل کنیم احتمالاً زندگی میلیون‌ها نفر را نجات می‌دادیم و از اینکه میلیون‌ها نفر دیگر در فقر و فلاکت زندگی کنند جلوگیری می‌کردیم؛ فقط اگر می‌توانستیم.

این کتاب، نشر آن و توجّه به مباحثی پیرامون موضوع آن، امری مبارک برای جامعه به‌شدت متشتّت ماست. مترجم این اثر، در تألیف اثری دیگر، مبانی اختلاف‌نظر دینی (2) را برشمرده و به بررسی وجوه معرفت‌شناختی مسئله پرداخته امّا همّت “مدرسه مطالعات دیالوگ باشگاه اندیشه” در برپایی سلسله نشست‌هایی در موضوع “اختلاف‌نظر” فتح باب و نقطه عطفی برای ادامه چنین مباحث کاربردی و درعین‌حال نظری‌ای است که لزوم انجام آن، امروزه بیش‌ازپیش پیدا و بدیهی است.

باشگاه اندیشه میزبان صاحب‌نظرانی چون دکتر محمدابراهیم آزادگان، دکتر غزاله حجّتی، دکتر جواد حیدری، دکتر هادی خانیکی، دکتر محسن زمانی، آیت‌الله سروش محلّاتی، دکتر حسین شیخ رضایی، دکتر محمود مروارید، اردشیر منصوری و محمدرضا طبیب است تا در عصر شنبه هر هفته در محل باشگاه به یکی از وجوه عملی یا نظری موضوع “اختلاف‌نظر” بپردازند.

در صفحه رسمی باشگاه اندیشه برای معرّقی این دوره چنین آمده:

اختلاف‌نظر، امری به‌ظاهر رایج و بدیهی است که در شاخه‌های مختلف علوم و زندگی روزمره دیده می‌شود. امّا در طی تاریخ طولانی فلسفه، کمتر به‌عنوان موضوعی مستقل شناخته‌شده است. به نظر می‌رسد یکی از تلاش‌های اندیشمندان در تاریخ تفکر، در کنار پاسخ به سؤالات اساسی و غیراساسی - متناسب با نیازها و خواسته آدمیان - حل اختلاف‌ها و پر کردن شکاف‌ها بوده است.

عموماً میل عالمان به این است که گزاره‌هایی معقول و منسجم درباره عالم داشته باشند و برای نیل به این مقصود می‌بایست ابتدا به حل‌وفصل دیدگاه خود در کنار دیدگاه‌های دیگر بپردازند. در سطح زندگی روزمره نیز بارها با انواع “اختلاف‌نظر” مواجه می‌شویم و هرکجا که صحبت از حقوق اساسی آدمیان مثل آزادی و حق انتخاب و همزیستی در کنار دیگران می‌شود، اختلاف پررنگ‌تر می‌شود و بیشتر رخ می‌نماید (3).

بر مبنای چنین نگرشی، مدرسه مطالعات دیالوگ باشگاه اندیشه در سلسله نشست‌های “اختلاف‌نظر” در پی یافتن پاسخ به پرسش‌هایی ازاین‌قبیل است که اختلاف‌نظر چیست؟ چطور اختلاف‌نظر را بفهمیم؟ آیا شواهد واحد می‌توانند رویکردهای باوری متفاوتی را توجیه کنند؟ سیمای اختلاف‌نظر در آیینه سنّت فکری اسلامی ایرانی ما چیست؟ سهم توجه به “اختلاف‌نظر” در علوم اجتماعی، سیاسی و دینی چه میزان است و در هر یک با چه چالش‌هایی مواجه هستیم؟ “اختلاف‌نظر” منجر به بازسازی می‌شود یا تخریب؟ رابطه “اختلاف‌نظر”با نسبی‌گرایی چیست؟ و درنهایت کمک به یافتن این پرسش کلیدی که راه‌های مواجهه با “اختلاف‌نظر” کدام‌اند؟

اولین نشست از این سلسله نشست‌ها در روز 21 خرداد برگزار شد و دکتر غزاله حجّتی تحت عنوان “آشنایی با مفاهیم معرفت‌شناسی اختلاف‌نظر” مقدمات بحث را مطرح و کلیّات مسئله را پیشروی مخاطبان قرارداد. در نشست دوم، روز 28 خردادماه، دکتر محسن زمانی ذیل مبحث “شواهد و باور” به این پرسش که آیا که شواهد واحد می‌توانند رویکردهای باوری متفاوت را موجّه کنند، پرداخت.

در صفحه رسمی باشگاه اندیشه موضوع این نشست چنین معرفی‌شده:

وقتی با کسی اختلاف‌نظر داریم که شواهدمان درباره موضوع اختلافی یکی است، آیا باید در باور خود تجدیدنظر کنیم. این سؤال آسانی نیست. شاید به این خاطر موقعیت وصف شده در سؤال را پرسش‌برانگیز می‌یابیم که فکر می‌کنیم نمی‌شود که هر دو درست بگوییم، بالاخره شواهد مشترکمان حداکثر نظر یکی از ما دو نفر را حمایت می‌کند. اگر با این گفته همدلید “اصل یکتایی” را درست می‌دانید و اگر همدل نیستید این اصل را نادرست می‌شمارید.

در این نشست، سخنران، دکتر محسن زمانی، به بررسی و توضیح استدلال‌های تامس کِلی در رد اصل یکتایی پرداخته و در نشست آینده، دکتر محمود مروارید، در سوّمین نشست این دوره، بحث از مسئله “شواهد و باور” را پی می‌گیرد و برای تکمیل این بحث، استدلال‌های راجر وایت را به نفع اصل یکتایی بررسی خواهد نمود.

این سلسله نشست‌ها، در شنبه‌های آینده نیز ادامه خواهد یافت و حضور عموم علاقه‌مندان در آن آزاد و رایگان خواهد بود. علاوه بر این، از طریق صفحه اینستاگرامی باشگاه اندیشه نیز می‌توان از جلسات به‌صورت مجازی و برخط بهره برد.

پی‌نوشت و منابع:

1. فرانسس، برایان، اختلاف‌نظر، ترجمه غزاله حجّتی، تهران، نشر کرگدن،1400

2. حجّتی، غزاله، اختلاف‌نظر دینی: بررسی معرفت‌شناختی، قم، کتاب طه،1398

3. نک: صفحه رسمی باشگاه اندیشه در اینستاگرام: www.instagram.com/bashgah.andishe