بزرگنمایی:
مدت‌هاست که جامعه ایرانی با سؤال و چالشی جدی در خوانش حادثه ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ مواجه شده است، برخی جریانات سیاسی و عموماً سلطنت‌طلب با طرح برخی موارد همچون عدم امکان کودتا توسط بالادست (شاه) علیه پایین‌دست (مصدق) و یا حق قانونی شاه برای خلع مصدق در صورت انحلال مجلس مدعی این هستند که ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ قیام ملت و مردم علیه مصدق و در حمایت از شاه بوده است، خوانشی از تاریخ که البته قبل از انقلاب ۱۳۵۷ هم مطرح بود و با وقوع انقلاب به دست فراموشی سپرده‌شده بود.
به گزارش نشریه حزب اراده ملت ایران – علی صابری - مدت‌هاست که جامعه ایرانی با سؤال و چالشی جدی در خوانش پیشینه حادثه 28 مرداد 1332 مواجه شده است، برخی جریانات سیاسی و عموماً سلطنت‌طلب با طرح برخی موارد همچون عدم امکان کودتا توسط بالادست (شاه) علیه پایین‌دست (مصدق) و یا حق قانونی شاه برای خلع مصدق در صورت انحلال مجلس مدعی این هستند که 28 مرداد 1332 قیام ملت و مردم علیه مصدق و در حمایت از شاه بوده است، خوانشی از تاریخ که البته قبل از انقلاب 1357 هم مطرح بود و با وقوع انقلاب به دست فراموشی سپرده‌شده بود.
نگاهی به پیشینه و گذشته حادثه 28 مرداد 1332
برای درک بهتر تاریخ می‌بایست سیر حوادث و وقایع را خواند و با تاریخ گام‌به‌گام جلو آمد تا بتوان به درک درستی از آن رسید، لذا در این نوشتار سعی می‌کنم به‌صورت مختصر نگاهی به پیشینه و گذشته حادثه 28 مرداد 1332 بی اندازم. برای پرهیز از زیاده‌گویی، این خوانش را از 2 تیر 1331 که یکی از مهم‌ترین نقاط عطف نهضت ملی کردن صنعت نفت بود آغاز می‌کنم.
در 2 تیر 1331 مصدق در آخرین جلسه دادگاه لاهه تقریباً موفق شده بود انگلیسی‌ها رو شکست بدهد و با اطمینان از اینکه ملی کردن صنعت نفت گام بلندی دیگر برداشته است، 3 تیر به ایران برمی‌گردد و مستقیم به دیدار شاه می‌رود و آمادگی خودش رو برای انصراف از پست نخست‌وزیری با توجه به پیروزی در دادگاه لاهه و تشکیل مجلس هفدهم اعلام میکند!
در همین روزها اختلاف بر سر انتخاب رئیس مجلس هفدهم به اوج خود رسیده بود سید حسن امامی، امام‌جمعه تهران، مورد حمایت دربار بود و سید ابوالقاسم کاشانی مورد حمایت اعضای جبهه ملی.
انتخابات مجلس هفدهم، از آذر سال قبل شهر به شهر برگزار می‌شد و باوجود تلاش دولت مصدق برای برگزاری انتخابات آزاد اما دخالت‌ها درنتیجه آرا هم زیاد بود و با رسیدن زمان جلسات دادگاه لاهه، دولت مصدق ترجیح داد انتخابات رو نیمه‌تمام بگذارد چراکه نگران بودند که در نبود مصدق این دخالت‌ها بیشتر بشود و باعث بشود که مجلسی غیر خواسته عموم مردم شکل بگیرد
پیشینه حادثه 28 مرداد 1332؛ این‌گونه از بین 135 نماینده فقط 81 نفر انتخاب شدند و بنا بود انتخابات بعد از اتمام دادگاه لاهه ادامه بیابد و نمایندگان بقیه شهرها هم انتخاب شوند، وعده‌ای که متأسفانه فراموش شد و تبدیل شد به پاشنه آشیل دولت مصدق. از میان 81 نماینده انتخابی اما فقط 72 نفر آن‌ها در جلسه افتتاحیه مجلس حاضر شدند و البته که از اردیبهشت تا مردادماه درگیر بررسی اعتبارنامه‌ها بودند، اما در جلسه ده تیر 1331، برخلاف انتظار مصدق، حسن امامی به‌عنوان رئیس مجلس انتخاب شد!
مصدق بعد از انتخاب رئیس مجلس در 15 تیر 1331 از پست نخست‌وزیری استعفا داد و از مجلس خواست در مورد نخست‌وزیر آینده تصمیم بگیرد اما در همین روز مجلس مجدداً به نخست‌وزیری مصدق رأی اعتماد داد و مصدق مأمور تشکیل کابینه شد، اگرچه طبق قانون نیاز نبود که کابینه با شاه هماهنگ بشود اما بر اساس عرف زمان مصدق در 25 تیرماه لیست کابینه انتخابی رو به شاه اعلام میکند
در این لیست نام خود مصدق به‌عنوان وزیر جنگ عنوان‌شده بود، انتخابی که چندان به مذاق شاه خوش نیامد. مصدق می‌خواست با این انتخاب نفوذ خود را در ارتش گسترش بدهد و مانع از اقدامات ارتش علیه دولت خود بشود اما شاه که انتخاب وزیر جنگ رو حق خودش می‌دانست با این تصمیم مصدق مخالفت میکند و همین باعث می‌شد که مصدق برای بار دوم استعفا بدهد!
شاه هم انگار که منتظر این استعفا بود، احمد قوام رو در 26 مرداد 1332 به مجلس معرفی میکند و مجلس هم رأی به نخست‌وزیری قوام السطلنه می‌دهد تا برای پنجمین بار حضرت اشرف احمد قوام‌السلطنه نخست‌وزیر ایران بشود. قوام در دوره چهارم نخست‌وزیری موفق شده بود غائله آذربایجان و پیشه‌وری رو تمام کند و یکی از چالش‌های اساسی محمدرضا شاه جوان رو پایان بدهد
پیشینه حادثه 28 مرداد 1332؛ هرچند که بعد از پایان دوره چهارم نخست‌وزیری‌اش بین او و شاه اختلافاتی به وجود آمد و سبب شد که لقب حضرت اشرف او که در انگلیس بود، گرفته شود.
27 تیرماه قوام اعلامیه تندی داد با این تیتر که «کشتیبان را سیاستی دیگر آمده است» 28 تیرماه هندرسون، سفیر وقت آمریکا با قوام دیدار میکند و قول کمک مالی آمریکا به قوام رو می‌دهد!
تو همین روز دیدار نمایندگان جبهه ملی با شاه برای برکناری قوام بدون نتیجه ماند و اعتراض نمایندگان هوادار مصدق به شاه مؤثر نشد. پس‌ازاین دیدار و در 29 تیرماه 1331، ابوالقاسم کاشانی در بیانیه‌ای مردم رو برای بازگشت دولت مصدق به قیام دعوت میکند و این‌گونه قیام 30 تیر 1331 شکل می‌گیرد.
درنتیجه آن، حضرت اشرف مجبور به استعفا می‌شود و تو همین روز، دکتر مصدق توسط مجلس به‌عنوان نخست‌وزیر. آیه الله کاشانی به‌عنوان رئیس مجلس انتخاب می‌شود. در 5 مردادماه 1331 کابینه جدید به مجلس شورای ملی معرفی می‌شود کابینه‌ای که برخی اعضای آن مورد پذیرش و تائید کاشانی نیست و همین زمینه‌ساز برخی اختلافات بعدی می‌شود.
با توجه به برخی و جهت تسریع در روند اجرایی کشور در 12 مرداد 1331 ماده‌واحده اختیارات شش‌ماهه دکتر مصدق در مجلس شورای ملی به تصویب می‌رسد.
طی ماه‌های مرداد، شهریور و مهر 1331 چندین دور مذاکرات بین ایران، آمریکا و انگلیس بر سر مسئله نفت برگزار می‌شود که عمده اختلافات بر سر میزان غرامت، بها و مدیریت عملیات بود.
پیشینه حادثه 28 مرداد 1332؛ مصدق بعد از بی‌نتیجه بودن مذاکرات در 24 مهرماه تصمیم دولت مبنی بر قطع رابطه با انگلیس رو اعلام میکند اما با میانجیگری هندرسون در 26 مهرماه قطع رابطه سیاسی ایران و انگلیس تعویق می‌گردد،
اما با تداوم بی‌نتیجه ماندن مذاکرات در 30 مهر 1331 قطع رابطه سیاسی ایران و انگلیس رسماً اعلام می‌گردد. در 2 آبان 1331 وزارت دفاع آمریکا در نامه‌ای به وزارت خارجه این کشور بر لزوم نجات ایران از افتادن به دامان کمونیسم تأکید میکند و زمینه عملیات آژاکس ایجاد می‌گردد.
در داخل ایران اما در 18 دی‌ماه تقاضای مصدق برای تمدید اختیارات ویژه برای یک سال دیگر باعث بروز تنش و اختلاف بین برخی اعضای جبهه ملی، کاشانی، مکی، بقایی با مصدق می‌شود و او را متهم به دیکتاتوری و سوءاستفاده از قدرت می‌کنند بااین‌وجود در 29 دی لایحه اختیارات ویژه با 59 رأی از 67 نماینده مجلس تصویب می‌شود.
در 30 دی کاشانی در نامه‌ای به مصدق از او می‌خواهد با صرف‌نظر از لایحه اختیارات ویژه به حقوق عامه تجاوز نکند، مصدق در 2 بهمن در سخنرانی رادیویی با اعلام اینکه قصد تجاوز به حقوق عامه رو ندارد، از دوستان قدیم خود گله کرد. این چالش اما در 7 بهمن با اعلامیه مشترک کاشانی و مصدق و تأکید بر ادامه همکاری به ظاهر به پایان رسید.
در 30 بهمن 1331 مصدق در پیامی به شاه اعلام کرد که در صورت تداوم روش خصمانه دربار و شاه درباره دولت، او از سمت نخست‌وزیری استعفا خواهد داد.
1 اسفند 1331 دکتر معظمی از اعضای ارشد جبهه ملی با شاه ملاقات میکند و درخواست تأمین نظر مصدق را به شاه می‌دهد. از سوی دیگر در 2 اسفند ملاقات علا، وزیر دربار با مصدق برگزار می‌شود و در این دیدار مصدق فهرستی از مداخلات دربار و شاه در امور دولت را به او می‌دهد و از سوی حسین علا پیشنهاد ترک کشور توسط شاه تا سامان یافتن کار نفت بیان می‌شود. حسین علا پس‌ازاین دیدار به کاشانی هم دیدار دارد.
چند روز بعد و در 5 اسفند حسین مکی از اعضای سابق جبهه ملی از حسین علا خواست مانع مصالحه شاه و مصدق شود اما در 6 اسفند شاه با مصدق ملاقات میکند و برنامه سفر شاه به خارج از کشور در 9 اسفند به او اعلام می‌گردد؛
پیشینه حادثه 28 مرداد 1332؛ اما در صبح 9 اسفند 1331، تظاهراتی مقابل کاخ شاه در حمایت از شاه و مخالفت با این سفر برگزار می‌شود و تا ظهر بر تعداد تظاهرکنندگان افزوده می‌گردد و در همین زمان سرلشکر بهارمست در ملاقات با شاه، مخالفت سران ارتش با سفر شاه را بیان میکند.
تا عصر با بیشتر شدن مخالفین سفر شاه، آن‌ها به خانه مصدق حمله می‌کنند، آن‌قدر این حمله غیرمنتظره بود که باعث فرار مصدق با پیژامه به خانه مجاور و رفتن به ستاد ارتش می‌گردد.
گفته می‌شود کاشانی نقشی پررنگ در سازمان‌دهی مخالفین سفر شاه داشت! با منتفی شدن سفر شاه به خارج از کشور در 14 اسفند، کمیته هشت‌نفره حل اختلاف برای رفع اختلاف دربار و دولت تشکیل شد، اما شدت این اختلافات باعث شد که در مراسم سلام نوروزی شاه در روز اول فروردین 1332 مصدق غایب این مراسم باشد.
در هفتم فروردین حسین علا از طرف شاه با سرلشکر زاهدی ملاقات میکند و زاهدی در این دیدار مشروط به درخواست شاه و حمایت او برای پذیرش پست نخست‌وزیری اعلام آمادگی میکند، دو روز بعد حسین علا به دیدار آیه الله بروجردی، مرجع وقت می‌رود و سعی میکند نظر موافق او را برای نخست‌وزیری زاهدی جلب نماید.
مصدق برای کاستن چالش‌های میان خود و دربار در 17 فروردین، در پیام رادیویی با اعلام وفاداری به شاه و اطاعت از قانون اساسی گفت سفر شاه تصمیم شخصی او بوده و او دخالتی در این تصمیم نداشته است.
19 فروردین، علا در مصاحبه مطبوعاتی سفر شاه رو پیشنهاد مصدق توسط سه نفر از نمایندگان فراکسیون نهضت ملی اعلام کرد تا در 20 فروردین فراکسیون نهضت ملی اظهارات علا رو رد کند.
طی چند روز بعد کشور درگیر نزاع‌هایی میان هواداران و مخالفان مصدق بود آن چنانکه در 26 فروردین، در شیراز سخنرانی کریم پورشیرازی، روزنامه‌نگار هوادار مصدق توسط هواداران آیه الله سید نورالدین شیرازی به هم خورد و مرکز حزب ایران و اداره اصل چهار تخریب شد
پورشیرازی در اسفند 1332 پس از تحمل ماه‌ها شکنجه و انفرادی کشته شد، در مورد مرگ او شایعات زیادی گفته می شه ازجمله آتش زدن او
31 فروردین 1331 رئیس شهربانی، سرلشکر افشار طوس مفقود شد، او نقشی مهم در حفاظت از جان مصدق در ناآرامی‌های روز نهم اسفند داشت، جستجو برای یافتن او منجر به بازداشت حسین خطیبی و برخی افسرهای ارتش همچون سرتیپ منزه و سرتیپ مزینی گردید و آن‌ها در اعترافات خود از مظفر بقایی و سرلشکر زاهدی به‌عنوان آمران قتل سرلشکر افشار طوس یادکردند.
13 اردیبهشت، ارتشبد زاهدی از سوی بازپرس نظامی به اتهام قتل سرلشکر افشار طوس احضار گردید، اما او همراه با مصطفی کاشانی، شمس قنات آبادی و مظفر بقایی به مجلس رفت و در آنجا متحصن شد.
15 اردیبهشت‌ماه کاشانی، رئیس مجلس با زاهدی دیدار کرد و دستور پذیرایی از او تا هر وقت که در مجلس بماند را داد.
24 اردیبهشت وزیر دادگستری درخواست سلب مصونیت پارلمانی مظفر بقایی رو برای تکمیل تحقیقات مطرح کرد.
بقایی، دبیر کل حزب زحمتکشان که روزگاری همراه مصدق بود هیچ‌گاه این اتهام رو نپذیرفت و حتی سال‌ها بعد مدعی اختلاف بین افشار طوس و مصدق و خواست او برای استعفا شد.
پیشینه حادثه 28 مرداد 1332؛ با شدت گرفتن اختلاف بین مصدق و کاشانی در 10 تیر 1332 در رأی‌گیری برای ریاست مجلس، دکتر معظمی، مورد حمایت مصدق بر کاشانی پیروز شد و سومین رئیس مجلس هفدهم شد.
بعدازاین رأی‌گیری، علی زهری، نماینده مجلس و نفر دوم حزب زحمتکشان ایران، دولت مصدق رو متهم به شکنجه و آزار متهمان قتل سرلشکر افشار طوس برای اخذ اعتراف علیه مظفر بقایی و سایرین درخواست استیضاح دولت مصدق رو مطرح کرد. 15 تیر کاشانی طی بیانیه‌ای مصدق را صیاد آزادی ایران خواند و مدعی شد که او می‌خواهد ایران را برخلاف اصول قانون اساسی به سمت حکومت استبدادی ببرد!
17 تیرماه باوجود تأکید دولت بر محرمانه بودن تبادل نامه میان روسای دولت ایران و آمریکا، نامه‌ها توسط خبرگزاری آسوشیتدپرس منتشر شد، آیزنهاور حدود یک هفته قبل در آخرین نامه امکان کمک آمریکا به ایران رو به علت عدم توافق ایران و انگلیس منتفی دانسته بود.
20 تیرماه حسیبی و تقوی از رهبران جبهه ملی در ملاقات با مصدق با رفراندوم انحلال مجلس مخالفت کردند. 23 تیرماه جلسه استیضاح مصدق به علت آبستراکسیون نمایندگان حامی مصدق به نتیجه نرسید و نمایندگان فراکسیون نهضت ملی در خانه مصدق تشکیل جلسه دادند و با تأکید مصدق بر انحلال مجلس، استعفای دسته‌جمعی نمایندگان این فراکسیون تصویب شد تا در 25 تیر تعداد نمایندگان مستعفی به 52 نماینده برسد و مجلس عملاً از حدنصاب خود خارج شود.
پیشینه حادثه 28 مرداد 1332؛ سایر نمایندگان مجلس در همین روز به دیدار با مصدق می‌روند و در عوض کنار گذاشته شدن انحلال مجلس توسط دولت، پیشنهاد کردند طرح استیضاح علی زهری مسترد شود و گزارش هیئت 8 نفره تصویب شود، پیشنهادی که از سوی مصدق رد شد. مظفر بقایی و علی زهری در همین روز در مجلس به اعتراض بست نشستند.
28 تیرماه کرملیت روزولت، فرمانده عملیات آژاکس، از مرز عراق و با گذرنامه جعلی وارد ایران شد، همین روز اعلام شد 53 آمریکایی که در سفارت یا اصل چهار ترومن خدمت می‌کردند ایران رو ترک کردند! اصل چهار ترومن برنامه کمک آمریکا به کشورهای جهان سوم برای جلوگیری از گسترش کمونیسم بود.
دولت مصدق که مصمم بر برگزاری رفراندوم بود در 3 مرداد روش اجرای رفراندوم را به تصویب رساند و در 5 مرداد مصدق در پیامی به مردم درباره ابقا یا انحلال مجلس چاره‌جویی کرد.
کاشانی در همین روز در اعلامیه‌ای در مخالف با رفراندوم انحلال مجلس، مصدق رو به خودمحوری و سوءاستفاده از نهضت ملی برای هموار کردن راه دیکتاتوری متهم کرد. 6 مرداد حسین مکی از عصبانیت و نارضایتی مصدق از انتخاب او به‌عنوان ناظر بانک ملی به علت تخلفات احتمالی و نگرانی برملا شدن آن‌ها سخن گفت.
6 مرداد دالس وزیر خارجه آمریکا، در یک مصاحبه مطبوعاتی فعالیت‌های حزب توده در ایران را مانع اعطای کمک به ایران معرفی کرد.
آیه الله بهبهانی در نامه‌ای در 11 مرداد 1332 خطاب به مصدق، انجام رفراندوم رو باعث متزلزل شدن اساس مشروطیت و ضعف مجلس خواند.
بااین‌وجود در 12 مرداد رفراندوم انحلال مجلس در تهران و در 19 مرداد در شهرستان‌ها صورت گرفت با این سؤال که: “اگر با این دولت و نقشه و هدف آن موافق هستید رأی به انحلال مجلس بدهید تا مجلس دیگری تشکیل شود که بتواند در راه تأمین آمال ملت با دولت همکاری کند و اگر با ادامه وضع کنونی مجلس موافقید تا دوره هفدهم سپری شود و دولت دیگری روی کار بیاید که با این مجلس همکاری کند رأی مخالف به انحلال مجلس بدهید.”
در 20 مرداد 1332 نتایج رفراندوم اعلام شد و انحلال مجلس و ابقای دولت مصدق رأی آورد. دقت کنید که فقط انحلال مجلس رأی نیاورده بلکه ابقای دولت مصدق هم به تصویب مردم رسیده بود.
پیشینه حادثه 28 مرداد 1332؛ هم‌زمان با برگزاری رفراندوم انحلال مجلس، شاه و ملکه ثریا در 18 مرداد 1332 برای استراحت راهی شمال کشور شدند و تهران را ترک کردند، در روزهای بعد و با اعلام نتایج رفراندوم، اصرار مصدق برای توشیح فرمان انحلال مجلس و صدور دستور برگزاری انتخابات مجلس هجدهم بی‌نتیجه ماند.
روز 24 مرداد شب‌هنگام، حسین فاطمی، مهندس زیرک زاده و مهندس حق‌شناس بازداشت شدند و یک ساعت پس از نیمه‌شب 25 مرداد، سرهنگ نصیری فرمانده گارد شاهنشاهی فرمان عزل مصدق و انتخاب سرلشکر زاهدی را به مصدق ابلاغ کرد، فرمان عزل و نصبی که در 22 مرداد امضاشده بود و نه از طریق مرسوم که وزیر دربار و در ساعت اداری که در نیمه‌شب و توسط فرمانده گارد ابلاغ‌شده بود.
حوادث روزهای بعد را تیتروار مرور می‌کنیم:
25 مرداد 1332
اعلامیه دولت مبنی بر وقوع کودتا و خنثی شدن آن
شاه و ملکه ثریا با هواپیمای اختصاصی به بغداد گریختند
صدور دستور انحلال مجلس توسط دکتر مصدق
سرمقاله باختر امروز به قلم حسین فاطمی دربار شاه رو قبله‌گاه هرچه دزد، بی‌ناموس و تنها تکیه‌گاه خارجیان معرفی کرد.
تظاهرات هواداران دکتر مصدق در تهران، سخنرانی تند دکتر فاطمی در میدان بهارستان
طرح شعار جمهوری دموکراتیک توسط هواداران حزب توده
انتقال زاهدی توسط روزولت به یک خانه امن و انجام مصاحبه مطبوعاتی او با خبرنگاران آسوشیتدپرس و نیویورک‌تایمز و انتشار عمومی فرمان نخست‌وزیری او به امضای شاه
26 مرداد 1332
مجسمه‌های شاه در تهران و برخی شهرها پایین کشیده می‌شود
فاطمی، سخنگوی دولت نامه‌های ابوالقاسم امینی کفیل وزارت دربار رو منتشر میکند، امینی با اعلام بی‌اطلاعی از کودتا، آن را زیر سر شاه و دفتر مخصوص و گارد معرفی کرد.
سفر اردشیر زاهدی و عباس فرزانگان برای سازمان‌دهی نیروهای هوادار شاه
بهت و سرگردانی شاه در بغداد و سفر به ایتالیا و عدم استقبال از طرف سفارت ایران
27 مرداد 1332
جلسه سران نهضت ملی در خانه مصدق برای تعیین رژیم قطعی کشور و توافق برای مراجعه به آرای عمومی، مستعفی شناختن شاه و تشکیل شورای سلطنت
ادامه زدوخوردها و حمله هواداران مصدق به مراکز مخالفان او و اعلام حکومت‌نظامی در تهران
ملاقات مصدق با هندرسون و تأکید بر عدم محق بودن شاه برای عزل او و مقاومت تا آخرین لحظه و ابراز نگرانی هندرسون از تعرض به اتباع آمریکایی در ایران
28 مرداد 1332
فرمان مصدق به دکتر صدیقی، وزیر کشور برای آمادگی مراجعه به آرا عمومی برای نوع حکومت
به دستور مصدق، محمد متین دفتری به‌عنوان رئیس شهربانی انتخاب شد (او متهم به خیانت به مصدق و همراهی با کودتاچیان شد)
از بامداد در گوشه و کنار تهران، تظاهراتی به نفع شاه و بر ضد دولت مصدق شروع شد، تظاهرات عموماً از مناطق حاشیه‌ای و جنوب تهران شکل‌گرفته بود.
مقارن ظهر عده‌ای با همراهی اوباش به شهرداری، تلگراف‌خانه و برخی ادارات دولتی حمله بردند و آن‌ها را تصرف کردند.
ازدوخورد بین موافقان و مخالفان مصدق و شاه شدت گرفت و نظامیان نیز به نفع طرفداران شاه وارد عمل شدند
محل حزب ایران و جبهه آزادی و روزنامه‌های کشور به‌سوی آینده، باختر امروز، شورش، نیروی سوم و چپاول و غارت شد.
بعدازظهر اداره رادیو به دست کودتاچیان افتاد و سقوط دولت مصدق از رادیو اعلام شد
اواخر روز خانه دکتر مصدق توسط اوباش غارت و آتش زده شد
پیشینه حادثه 28 مرداد 1332؛ مصدق روز بعد به فرمانداری نظامی تهران رفت و خود را معرفی کرد و محمدرضاشاه در روز اول شهریور از رم به تهران بازگشت./تهیه: علی صابری