احزاب؛ ضرورت اجتماعی یک اجتماع مدرن

بزرگنمایی:

بخش اول؛ مفاهیم و اصطلاحات: برای ورود به حوزه احزاب سیاسی در ابتدا لازم است که بعضی تعاریف و اصطلاحات پرکاربرد در این حوزه دانش مورد تعریف قرار گیرند. اصلاحاتی نظیر حزب، مرام نامه، اساسنامه، بیانیه یا مانیفست، منشور اخلاقی، نظام نامه و .. از این جمله میباشند. در بخش اول این کتاب ما به تعریف ساده این اصطلاحات میپردازیم.

ابتدای سال 1401 و بعد از پیشنهاد یکی از جوانان حزبی مبنی بر تهیه پادکست‌هایی در رابطه با احزاب سیاسی، این ایده در واحد انتشارات حزب اراده ملت ایران شکل گرفت که با توجه به منابع موجود، جای کتابی ساده و موجز اما کامل در حوزه تاریخ احزاب سیاسی ایران خالی است. لذا جلساتی با اساتید صاحب نظر برگزار شد تا شاید بتوانیم این نقیصه را جبران نمائیم.
بعد از ساعت‌ها فکر و تعمق و بررسی الگوهای موجود، تصمیم نهائی بر این شد که کتابی در چهار جلد مجزا و بر اساس روند تاریخی به این موضوع اختصاص یابد. الگوی کار نیز نمونه کتاب‌های تاریخ برای جوانان و نوجوانان نشر ققنوس قرار داده شد که نثری روان همراه با توضیحات ساده و موجز داشتند.
برای این کار گروهی پنج نفره از جوانان حزبی در قالب کارگروه تاریخ احزاب سیاسی ایران در حزب شکل گرفت و ایشان تحت نظارت یک استاد شناخته شده تاریخ، کار بررسی منابع و مآخذ را برای تدوین این مجموعه چهار جلدی آغاز کردند.
با توجه به کثرت منابع و مآخذ و وسواس هائی که معمولا در اینگونه کارها وجود دارد، فرایند تدوین این مجموعه چهار جلدی به طول انجامید. لذا بر آن شدیم با استفاده از فضایی که نشریه حزب در اختیار ما قرار میداد، بخش هائی از این کتاب را بتدریج برای خوانندگان محترم منتشر کنیم تا زمانی که متن کامل کتاب ها آماده شود.

بخش اول: مفاهیم و اصطلاحات

برای ورود به حوزه احزاب سیاسی در ابتدا لازم است که بعضی تعاریف و اصطلاحات پرکاربرد در این حوزه دانش مورد تعریف قرار گیرند. اصلاحاتی نظیر حزب، مرام نامه، اساسنامه، بیانیه یا مانیفست، منشور اخلاقی، نظام نامه و .. از این جمله میباشند. در بخش اول این کتاب ما به تعریف ساده این اصطلاحات میپردازیم.

حزب چیست؟
حزب سیاسی، سازمانی است که هدف آن به‌دست‌آوردن کنترل دستگاه‌های دولت است و این معمولاً از طریق انتخاب نامزدهای خود به مقامات دولتی انجام می‌شود. احزاب سیاسی اشکال مختلفی دارند اما کارکردهای اصلی آن‌ها مشابه است: تهیه پرسنل برای مقام و مسندهای دولتی و سازماندهی این پرسنل در جهت شکل‌گیری و اجرای سیاست‌های عمومی جامعه و کشور و خدمت در نقش واسطه‌ای میان افراد و دولت. احزاب سیاسی به اندازه سیستم‌های سیاسی سازمان یافته قدیمی هستند. به‌عنوان مثال بسیاری از دولت - شهرهای باستانی یونان باستان، احزاب به صورت رقابتی سازماندهی شده بودند.
احزاب سیاسی به دلایل مختلف سازماندهی می‌شوند: برای حمایت از یک شخصیت سیاسی خاص، پیشبرد یک سیاست خاص و یا یک موضع ایدئولوژیک کلی، کمک به گروه‌های خاص سیاسی یا بخش‌هایی از جامعه، و یا صرفاً برای متحد شدن برای یک مزیت سیاسی در کوتاه مدت. احزاب سیاسی به روش‌های مختلفی سازماندهی شده‌اند. در برخی کنترل ساختار حزب توسط یک مجموعه از نخبگان مرکزی - کوچک، منتخب و یا تغییرناپذیر - اعمال می‌شود درحالی‌که در برخی دیگر، قدرت غیر متمرکز است و با انتخاب نامزد و تصمیم‌گیری در بین واحدهای حزب محلی سازمان‌دهی انجام می‌شود. حزب سیاسی جمعی مدرن در قرن گذشته با ظهور ایدئولوژی دموکراتیک، حق رأی جهانی، ناسیونالیسم و ابزارهای مؤثرتر ارتباطات شکل گرفته است. چنین تعریفی از حزب معمولاً با نوع سیستم ِحزبی که در آن فعالیت می‌کند طبقه بندی می‌شود. در یک سیستم غیررقابتی یا تک‌حزبی، حزب اغلب به عنوان بخشی از دستگاه حاکم، با عملکرد حفظ حمایت عمومی از رژیم، تشویق مشارکت مردمی در برنامه‌های دولتی و هشدار دادن به دولت به تغییر در افکار عمومی به عنوان بخشی از دستگاه حاکم استفاده می‌شود. در سیستم‌های رقابتی ممکن است تمایز بین سیستم‌های دوحزبی ایجاد شود. به نظر می‌رسد استراتژی اعتدال و سازش با هدف به دست آوردن اکثریت تشویق می‌شود. و در سیستم‌های چندحزبی که سازش و مصالحه‌ی کمتری وجود دارد و جایی است که استراتژی حزب بر حمایت از هسته‌ی اصلی رأی دهندگان به حزب تأکید دارد. با این حال به طور کلی، ساختار و رفتار احزاب سیاسی یک کشور خاص به شدت به تاریخ سیاسی و فرهنگی کشور بستگی دارد.
نخستین احزاب از تلفیق گروههای پارلمانی و کمیته‌های انتخاباتی و از معدود افراد ثروتمند و صاحب‌نفوذ تشکیل می‌شد. احزاب در شکل نوین خود در اروپا و ایالات متحده قرن نوزدهم و در نظامهای پارلمانی شکل گرفتند.
حزب گروهی است که با هدف دستیابی به قدرت – چه از راه انتخابات و چه انقلاب ــ یا اعمال آن در یک نظام سیاسی، تأسیس می‌شود. واژه حزب (در انگلیسی Party، در فرانسه Parti) از قرن هجدهم به بعد در اروپای غربی وارد ادبیات سیاسی شد و همراه با گسترش شیوه و سبک سیاسی غربی در دیگر نقاط جهان نیز گسترش یافت.
در عربی اگرچه نمونه‌هایی از کاربرد واژه «حزب» در مقابل معادل اروپایی آن در قرن نوزدهم وجود دارد، اما اولین کاربرد صریح واژه حزب به معنای جمعیت سیاسی به فرح انتون روزنامه‌نگار لبنانی در مقاله‌ای در سال 1906 نسبت داده شده است. در ترکی عثمانی واژه «فرقه» و در ترکی استانبولی واژه «پارتی» برای اشاره به این مفهوم استفاده شده است.

مانیفست
مانیفست یا مرام‌نامه نوشته‌ای است که برنامه‌ی عمل یک شخصیت، دولت، و یا گروه سیاسی در آن مشخص شود. یک حزب سیاسی در مانیفست خود، برنامه‌ها و هدف‌هایی را که پس از در دست گرفتن قدرت پی خواهد گرفت را مشخص می‌کند. به عبارت دیگر، مانیفست، سندی که به طور علنی موقعیت یا برنامه صادرکننده‎‌ی خود را اعلام می‌کند. مانیفست مجموعه‌ای از ایده‌ها، نظرات یا دیدگاه‌ها را پیش می‌کشد اما در عین حال می‌تواند یک برنامه عملی را نیز ارائه دهد. مانیفست می‌تواند به هر موضوعی بپرداز. این می‌تواند شامل اندیشه‌های سیاسی، اجتماعی، مذهبی، فلسفی، یا ادبی باشد. مانیفست بیش از همه در هنر، ادبیات، و سیاست رواج دارد و به طور کلی به نام گروهی نوشته می‌شود که یک دیدگاه، ایدئولوژی، و یا هدف مشترک را به جای نام یک فرد واحد به اشتراک می‌گذارند. مانیفست‌ها غالباً نشانگر پذیرش چشم‌انداز، رویکرد، برنامه یا ژانر جدید هستند. آنها از یک وضعیت فعلی انتقاد می‌کنند، اما برون‌رفت از آن را نیز اعلام می‌کنند و ظهور یک جنبش جدید یا حتی یک دوره جدید را اعلام می‌کنند. به این معنا، مانیفست‌ها یک نقد اجتماعی - گاه خشونت آمیز - را با اعلامی حاکی از شروع یک رویکرد نو و بیانی الهام‌بخش در جهت تغییر وضع فعلی، ترکیب می‌کنند. اگرچه مانیفست‌ها می‌توانند ادعا کنند که برای اکثریت صحبت می‌کنند، اما آن‌ها اغلب توسط یک اقلیت غیرسازگار تألیف می‌شوند و ایده‌ای آوانگارد را طرح می‌کنند که که مسیر را به سوی آینده هدایت می‌کند. معمولاً از یک مانیفست انتظار نمی‌رود که ادعاهای محکم، قطعی و مستدل داشته باشد بلکه جنبه‌ی شعارگونه و تئوریک متن پررنگ است.

کادر 1: مانیفست کمونیست
مانیفست کمونیست دربرگیرنده یک مقدمه، چهار بخش و یک جمع بندی است که در سال 1984 برای اولین بار در انگلستان منتشر شده است.
«مانیفست کمونیست» بیانیه‌ای بود که کارل مارکس و فردریک انگلس در سنین جوانی طی آن برنامه نخستین سازمان مدرن کارگران کمونیست را اعلام کردند. نویسندگان این بیانیه با تفسیری ماتریالیستی از تاریخ و تاکید بر نقش طبقات و مبارزات طبقاتی معتقد بودند برای رسیدن به جامعه بی‌طبقه و تحول سوسیالیستی جامعه، طبقه کارگر باید چنان قدرتی را در دست خود متمرکز کند که بتواند هرگونه مانع سیاسی در سر راه خود به سوی نظام جدید را به کلی خرد و نابود کند.
اثری منظم و به اصطلاح علمی، که عهده‌دار تبیین مطالبات اجتماعی ـ سیاسی کارگرانی بوده است که با وجود کثرت جمعیت، همواره مطالباتشان از سوی بورژوازی (که به واقع اقتدار سیاسی و اقتصادی خود را مدیون این طبقه بود) پشت گوش انداخته می‌شد.

از بسیاری از معروف‌ترین مانیفست‌های قابل توجه ادبی و هنری می‌توان به «مانیفست آینده‌نگر» فیلیپو توماسو مارینتی در سال 1909 میلادی، «سیلی به صورت ِسلیقه‌ی عمومی» در سال 1912 میلادی توسط دیوید برلیوک ، و "مانیفست سورئالیسم" از سوی آندره برتون در سال 1924 میلادی اشاره کرد. چندین مانیفست نقش مهمی در تاریخ جنبش‌های اجتماعی و ایده‌های سیاسی ایفا کرده‌اند. از مانیفست های سیاسی مشهور می‌توان به بیانیه کارل مارکس و فردریش انگلس با عنوان «مانیفست کمونیست» در سال 1848 میلادی و «بیانیه بندر هورون» (1962) دانشجویان برای یک جامعه دموکراتیک اشاره کرد.
در زبان فارسی از واژه مانیفست ترجمه‌های هم‌چون بیانیه ، بیان‌نامه، اظهاریه، اعلامیه، مرام‌نامه، و اشعاریه نیز وجود دارد.

اساس‌نامه
اساس‌نامه قانونی است که برای اداره یک انجمن، مجلس، سازمان اجتماعی و سیاسی تنظیم شده است و از مجموعه مواد و شرایطی تشکیل شده است که برای تشکیل شرکت، حزب، یا انجمن تدوین می‌شود.
نظام‌نامه تعیین‌کننده‌ی ساختار کلی یک سازمان، ارکان و عناصر اصلی آن است. در نظام‌نامه نحوه ارتباط ارکان مختلف حزب، مقررات مرتبط با آن‌ها، و شرح وظایف هر بخش توضیح داده می‌شود.

منشور اخلاقی
منشور اخلاقی سندی است که اصول اخلاقی و شئون معنوی و ارزشی یک نهاد یا گروه در آن قید شده است. در این سند انتظاراتی که نهاد یا گروه از نظر رفتارهای اخلاقی از اعضا دارد نیز نوشته می‌شود. فلسفه و رسالت هر حزب موجب پرورش هوشمندی، پختگی و ژرف نگری اعضا می‌شود به گونه‌ای که اندیشه‌های اعضای آنان را در چارچوب انسانی و اجتماعی قرار می‌دهد تا بتوانند رفتارشان را در همان ساختار بروز دهند و برای انجام رسالت همگانی حزب با یکدیگر سخت تلاش کنند.

کادر 2: لژهای فراماسونری
فراماسونری، آموزه‌ها و شیوه‌های برادری و برابری ماسون‌های آزاد و بزرگ‌ترین انجمن مخفی در سرتاسر جهان است، فراماسونری جامعه‌ای است که اغلب به مشارکت، نظم اخلاقی و کمک متقابل اختصاص دارد. فراماسونری که با پیشروی امپراتوری بریتانیا گسترش یافت، همچنان در بریتانیا و سایر کشورهایی که در داخل امپراتوری هستند، محبوبیت زیادی دارد. برآوردها از اعضای فراماسونری در سراسر جهان در اوایل قرن بیست و یکم از حدود دو میلیون تا بیش از شش میلیون نفر متغیر بوده است.
فراماسونری در واحدهای کوچک‌تری از اعضا به نام لژ سازماندهی می‌شود که در آن جلسات برگزار می‌شود و اعضا گرد هم می‌آیند. هر یک از اعضا می‌توانند آزادانه لژ مورد نظر خود را انتخاب کنند.
در ایران، به جای فراماسونری، ‌اصطلاح مجمع فراموشان، خانه فراموشان، فراموش‌خانه، مجمع فرامیسان و کارخانه و به جای فراماسون، فرامیسین و فرامیسن به کار رفته است.

چرا وجود و تشکیل احزاب ضرورت اجتماعی یک اجتماع مدرن است؟
حزب پدیده‌ای منحصر به دوران معاصر است. در دوران قدیم چیزی به نام حزب نداریم. هرچند که گفته شده است که در دوران یونان باستان حزب وجود داشته است اما این ثابت نشده است. چرا که هر جا که انجمنی وجود داشته و چند نفر پای سخنان کسی نشسته‌اند را دلیلی بر وجود حزب در نظر گرفته‌اند. این پدیده‌ای است که در تاریخ باستان - چه یونان و چه روم - نمی‌گنجد و منحصر به تاریخ معاصر است. حزب منحصر به غرب است. حزب از غرب اخذ شده و ما پیرو آن‌ها هستیم.
گفته شده است که پس از رنسانس در ایتالیا حزب به وجود آمد. اما این درست نیست چرا که انجمن‌هایی که در این دوره وجود داشته است - مشابه آنچه که در دوران مشروطیت بوده است - انجمن‌هایی برای مبادله افکار و آرا و کمک به برخی افراد برای نیل به اهداف سیاسی کوتاه‌مدت بوده‌اند. شاید بتوان گفت لژهای فراماسونری اولین انجمن‌های شبیه به احزاب بوده باشند. چرا که در جهت کسب قدرت گام برمی‌داشتند و احتمالاً بتوان آن‌ها را زمینه‌ساز پیدایش احزاب به شمار آورد.

کادر 3: بیانیه بندر هورون
در ژوئن 1962، گروهی از دانشجویان عمدتاً سفیدپوست و طبقه متوسط در پورت هورون، میشیگان گرد هم آمدند تا مانیفست دانشجویانی برای یک جامعه دموکراتیک (SDS) تهیه کنند. ایشان خواستار ایجاد «چپ جدید»، یعنی نوع جدیدی از لیبرالیسم شدند. عمده این متن توسط تام هایدن فعال دانشجویی نوشته شد و شکل جدیدی از «دموکراسی مشارکتی» را برای نجات جامعه مدرن از نظامی گری مخرب و بیگانگی فرهنگی پیشنهاد کرد.
بیانیه پورت هورون - به عنوان یک سند جنگ سرد - به چند دلیل مهم است:
اول، سیاست خارجی اساسی و دو حزبی کشور آمریکا را به شدت به چالش میکشید.
دوم، SDS به یک مخالف سرسخت و سازمان یافته جنگ در ویتنام تبدیل شد.
سوم، این بیانیه با انتقاد از ایمان آمریکا به فناوری، ثروت و مادی‌گرایی، پایه‌ای برای ضد فرهنگ دهه 1960 و پس از آن فراهم کرد.

حزب در دوران معاصر تشکیلاتی است که از افرادی با عقاید شبیه به هم، اهداف تشکیلاتی مشترک، ایدئولوژی شبیه به هم تشکیل شده است که اساس‌نامه، مرام‌نامه، هیئت مؤسس، و کادر رهبری حزب دارد. هر حزبی باید این اجزا را داشته باشد؛ فارغ از این که حزب سیاسی ِقانونی باشد و یا حزب سیاسی غیرقانونی، چه حزبی دولتی باشد و چه حزبی انقلابی.

کادر 4: ایدئولوژی چیست؟
ایدئولوژی (Ideology) از جمله اصطلاحات و واژه‌هایی است که در طول زمان، مفهوم و بار معنایی آن دچار دگرگونی‌های فراوانی شده است و متفکران و نویسندگان مختلف، تعاریف متفاوتی را برای این واژه در نظر می‌گیرند.
می‌توان گفت ساده‌ترین معنای ایدئولوژی همان چیزی است که از ترکیب دو واژه‌ی idea (ایده و فکر) و logos (سیستم و مجموعه) به ذهن می‌رسد: سیستمی از ایده‌ها و افکار.
مارکس ایدئولوژی را به معنای عام و با بارِ معنایی منفی به کار می‌برد و آن را با آگاهی دروغین و غیرواقعی، مترادف می‌دانست.
دائره‌المعارف فلسفه‌ی روتلج میگوید: ایدئولوژی مجموعه‌ای آگاهانه یا ناآگاهانه از افکار، باورها و نگرش‌هاست که برداشت‌ها و سوءبرداشت‌های ما را از جهان سیاسی و اجتماعی شکل می‌دهد. ایدئولوژی بر روی قضاوت‌ها، رفتارها، تصمیم‌ها و توصیه‌ها تأثیر می‌گذارد.
ایدئولوژی و مرام را می‌توان مترادف در نظر گرفت. با این حال، به نظر می‌رسد برابر فرض کردن این دو واژه، دقیق نباشد.