بزرگنمایی:

ابتدای سال 1401 و بعد از پیشنهاد یکی از جوانان حزبی مبنی بر تهیه پادکست‌هائی در رابطه با احزاب سیاسی، این ایده در واحد انتشارات حزب اراده ملت ایران شکل گرفت که با توجه به منابع موجود، جای کتابی ساده و موجز اما کامل در حوزه تاریخ احزاب سیاسی ایران خالی است. لذا جلساتی با اساتید صاحب‌نظر برگزار شد تا شاید بتوانیم این نقیصه را جبران نمائیم. 
بعد از ساعت‌ها تفکر و تعمق و بررسی الگوهای موجود، تصمیم نهائی بر این شد که کتابی در چهار جلد مجزا و بر اساس روند تاریخی به این موضوع اختصاص یابد. الگوی کار نیز نمونه کتاب‌های تاریخ برای جوانان و نوجوانان نشر ققنوس قرار داده شد که نثری روان همراه با توصیحات ساده و موجز داشتند.
برای اینکار گروهی پنج نفره از جوانان حزبی در قالب کارگروه تاریخ احزاب سیاسی ایران در حزب شکل گرفت و ایشان تحت نظارت یک استاد شناخته شده تاریخ، کار بررسی منابع و ماخذ را برای تدوین این مجموعه چهار جلدی آغاز کردند.
با توجه به کثرت منابع و ماخذ و وسواس‌هائی که معمولا در اینگونه کارها وجود دارد، فرایند تدوین این مجموعه چهار جلدی به طول انجامید. لذا بر آن شدیم با استفاده از فضایی که نشریه حزب در اختیار ما قرار می‌داد، بخش‌هائی از این کتاب را بتدریج برای خوانندگان محترم منتشر کنیم تا زمانی که متن کامل کتاب‌ها آماده شود.

(در بخش‌های قبلی این نوشتار بعد از بحث تعاریف و اصطلاحات مرتبط با احزاب سیاسی و وضعیت احزاب در قفقاز و عثمانی؛  به شکل گیری احزاب سیاسی در ایران قبل و بعد از انقلاب مشروطه پرداختیم. اینک بخش دهم این نوشتار تقدیم می‌گردد.)

بخش دهم: حزب دموکرات در مجلس دوم مشروطه
در بخش نهم این نوشتار در مورد تشکیل مجلس دوم مشروطه و جناح بندی احزاب در آن صحبت کردیم. در این شماره میپردازیم به حزب یا فرقه دموکرات و نقش کلیدی آن در مجلس دوم.

فرقه دموکرات در مجلس دوم
همان طور که گفته شد انتخابات مجلس دوم شورای ملی در سال 1288 پس از دوره استبداد صغیر برگزار و مجلس در روز 28 آبان ماه همان سال گشایش یافت. دومین نظام‌نامه انتخابات برای مجلس با انتخابات اولین دوره مجلس تفاوت اساسی داشت در این نظامنامه نمایندگان صنفی نبوده و به‌روش غیر مستقیم و دو مرحله‌ای انتخاب می‌شدند. طبق قانون شمار نمایندگان از 160 تن به 120 تن کاهش یافت؛ اقلیت‌های دینی (شامل مسیحی، یهودی و زرتشتی) دارای نمایندگان بیشتر و برای ایل‌های بختیاری، قشقایی و ترکمن نیز کرسی نمایندگی درنظر گرفته شد. در مورد محرومیت از حق رأی دادن نیز معروفیت به فساد عقیده، به‌شرط خروج از دین اسلام و اثبات آن نزد حاکم شرع تعیین شده بود.
پس از برکناری محمدعلی شاه از سلطنت، عضدالملک نایب السلطنه فرمان برگزاری انتخابات را صادر کرد. او دولت را به رعایت آزادی در انتخابات توصیه کرد و بقای مشروطه را در حق انتخاب نماینده توسط مردم دانست. در این انتخابات مشکلات زیادی از قبیل عدم توان اجرا در پهنه گسترده ایران، بی‌تجربگی و تمرکز و تسلط برگزار کنندگان انتخابات و مجلس و دولت و سایر عوامل مانند قحطی، ناامنی، فقر و بی سوادی عمومی عواملی بودند که مانع برگزاری انتخابات واقعی و در شرایطی عادی می‌شدند. طبق قانون جدید انتخابات، دوره دوم مجلس با حضور تعداد نصف به‌علاوه یک از نمایندگان افتتاح شد. نمایندگان بخش‌های دیگر کشور نیز به‌مرور به جمع نمایندگین می‌پیوستند. مجلس دوم با 61 تن از نمایندگان گشایش یافت و حزب اعتدالیون با 53 کرسی اکثریت را در دست گرفت.
فرقه دموکرات که به نام‌هایی چون فرقه دموکرات ایران، حزب دموکرات عامیون، و جمعیت عامیون ایران نیز شناخته می‌شود متشکل از گروهی روشنفکران سوسیالیست با گرایش‌های انقلابی به رهبری سید حسن تقی‌زاده بود و یکی از دو جناح مهم مجلس دوم به‌شمار می‌رود. خاستگاه اصلی حزب دموکرات، قفقاز بود. حزب دموکرات براساس تشکل «اجتماعیون عامیون ایران» یا «کمیته سوسیال دموکرات ایران» -که در سال 1323 قمری/ 1284 خورشیدی در بادکوبه (باکو) به وجود آمده‌بود- پایه‌ریزی شد. پس از فتح تهران و گشایش دوره دوم مجلس شورای ملی در 1288 خورشیدی چند حزب از جمله حزب دموکرات امکان فعالیت یافتند. 
همان‌طور که پیشتر اشاره شد، بنیان‌گذاران و اعضای کمیته مرکزی دموکرات‌ها عبارت بودند از محمود محمود (رئیس کمیته مرکزی)، سید حسن تقی‌زاده (رهبر حزب در مجلس)، محمدرضا مساوات، میرزامحمدطاهر تنکابنی، شیخ ابراهیم زنجانی، حسین‌قلی‌خان نواب، سلیمان‌میرزا اسکندری، عبدالحسین‌خان وحیدالملک، ابراهیم حکیم‌الملک، احمد قزوینی عمارلو، مهدیقلی هدایت، میرزا باقر آقای قفقازی، محمدامین رسول‌زاده، و حیدرخان عمواوغلی.
مرام‌نامه حزب یک مقدمه کلی و هفت‌بند در رابطه با امور سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، و قضائی را دربرمی‌گرفت و در مجموع 32 ماده داشت. بخشی از این مواد عبارت بودند از: «انفکاک کامل قوه سیاسیه از قوه روحانیه» (سکولاریزم)، ایجاد نظام اجباری (خدمت سربازی)، تقسیم املاک بین رعایا (اصلاحات ارضی)، قانون منع احتکار، تعلیم اجباری، تأسیس بانک کشاورزی، و اولویت مالیات مستقیم بر غیرمستقیم. 
هر چند که در مرام نامه فرقه صحبت از تفکیک دین از دولت یاد شده بود اما از حمایت برخی از اقشار مذهبی نیز برخوردار بود.. احمد قزوینی از علمای مشروطه خواه نجف که در جنگ تبریز شرکت کرده بود و شیخ ابراهیم زنجانی که پسر یکی از روحانیون به نام از حامیان دموکرات‌ها بود. زنجانی فراماسون بود. نماینده دور اول مجلس شد و در دادگاه شیخ فضل‌الله نوری مدعی العموم بود. شیخ محمد خیابانی که بیشتر به نفع دموکرات‌ها رأی می‌داد، عضو انجمن تبریز بود. او روحانی خوشنام و از خطیبان نیرومند آذربایجان بود که در زمان جنگ داخلی به صفوف مجاهدین پیوسته‌بود. یک دهه بعد، او رهبر نهضت ملی در آذربایجان شد که قیام خیابانی نام گرفت. حیدر لطیفیان از رهبران نبرد رباط‌کریم در مقابل نیروهای روسیه در طی جنگ جهانی اول، از حامیان فرقه دموکرات بود.
هر چند که در برنامه حزبی محدود کردن عشایر از خواسته‌های حزب بود اما این مانع از عضویت صولت الدوله در حزب نشد. او ایلخان قشقایی در دوره قاجار و اوایل پهلوی بود و در دوره‌های پنجم و هشتم نماینده مجلس شورای ملی شد.
هم‌چنین حزب دموکرات دارای حوزه‌ها، مجالس محلی، کمیته‌های محلی، کنفرانس‌های ایالتی، کمیته‌های ایالتی کنگره‌های عمومی، کمیته مرکزی و شعبه پارلمانی بود. پس از ساماندهی حزب در تهران، در قزوین و تبریز و سمنان و دامغان و شاهرود و رشت شعبه‌هایی تأسیس شد. شعبه رشت روزنامه بیداری را به صاحب‌امتیازی حسین جودت منتشر می‌کرد و با نهضت جنگل همکاری داشت. ارگان شعبه تهران، روزنامه ایران نو بود. روزنامه شفق در تبریز منتشر می‌شد، و روزنامه نوبهار ارگان حزب دموکرات در خراسان بود.
حزب دموکرات نخستین رقابت سیاسی خود را با رقیب اصلی خود، حزب اجتماعیون اعتدالیون، در انتخاب نایب‌السلطنه پس از مرگ علی‌رضا عضدالملک در نیمه شهریور سال 1289 خ آغاز کرد. با انتخاب ناصرالملک قره‌گوزلو، نامزد اعتدالیون به این سمت، دموکرات‌ها شکست خوردند. ناصرالملک که تحصیل‌کرده انگلیس بود، قائل به اجرای اصول دموکراسی در ایران بود. در نتیجه پیگیری‌های وی در دوره دوم مجلس، احزاب که تا آن زمان مخفیانه فعالیت می‌کردند، دسته پارلمانی (فراکسیون) خود را به‌طور رسمی و علنی به مجلس معرفی کردند. نمایندگان دموکرات در مجلس دوم 28 نفر بودند، ولی ائتلاف حزب اعتدالیون با دیگر نمایندگان سبب شد تا اعتدالیون اکثریت را در مجلس در دست داشته‌باشند
دودستگی و رقابت میان احزاب دموکرات و اعتدالیون در مجلس دوم به کشمکش و در نهایت به خشونت انجامید. از سویی ترور میرزاحسن‌خان امین‌الملک و سید عبدالله بهبهانی -از چهره‌های حزب اعتدالیون- در سال 1289، به دموکرات‌ها نسبت داده شد. اوضاع سیاسی رو به وخامت گذاشت. تقی‌زاده (رهبر حزب) تبعید شد. اعتدالیون نیز علی‌محمدخان تربیت، خواهرزاده تقی‌زاده، و عبدالرزاق‌خان همدانی - از چهره‌های حزب دموکرات- را ترور کردند
در غیاب تقی‌زاده، رهبری حزب دموکرات را سلیمان‌میرزا اسکندری برعهده گرفت. در 1329 ق/ 1290 خ، مجلس دوم در پی روس‌ها در خصوص اخراج مورگان شوستر، مستشار مالی امریکایی، دچار تشنج شد.
دموکرات‌ها، که از برنامه و اصلاحات مالی شوستر پشتیبانی می‌کردند، با دولت درباره ادامه مأموریت او درگیر شدند. سرانجام، دولت شوستر را از ایران اخراج و مجلس را تعطیل نمود و برخی از رؤسای دموکرات‌ها را به قم و دو تن از آنان - وحیدالملک و حسینقلی‌خان نواب - را به اروپا تبعید کرد. مجمع ادب -وابسته به دموکرات‌ها- پلمب شد. روزنامه ایران نو و جانشین بعدی آن ایران نوین نیز توقیف شدند.
دموکرات‌ها در مجلس دوم، در موضع دسته اقلیت قدرتمند مجلس، کابینه اول سپهدار را در رجب 1328 وادار به استعفا کردند. پس از آن، مستوفی‌الممالک در کابینه خود بیشتر وزیرانش را از میان دموکرات‌ها و طرفداران آنان انتخاب کرد.
 از آن پس تا افتتاح مجلس سوم در 1333، در دوره زمامداری مطلق ناصرالملک (نایب‌السلطنه وقت، از 1329 تا 1332 قمری)، حزب دموکرات در نتیجه فشار ناصرالملک و انگلیس و روسیه، دچار رکود شد. در انتخابات مجلس سوم، که بخشی از آن قبل از سقوط ناصرالملک صورت گرفت، دموکرات‌ها با وجود سخت‌گیری‌های وی، 31 کرسی مجلس را به خود اختصاص دادند و برخلاف دوره پیش، در نتیجه ائتلاف نمایندگان بی‌طرف و دسته‌ای از اعتدالیون با آنها، اکثریت قدرتمند مجلس سوم شدند. عامل اصلی تدام دموکرات‌ها، گسترش شکبه حزب در شهرستان‌ها بود.

قرارداد سن پترزبورگ در سال 1907
قرارداد 1907 میلادی برآیند رقابت‌های پیدا و پنهان امپراتوری‌های انگلستان و روسیه در عرصه روابط بین الملل در آغاز قرن بیستم بود. این قرارداد در 8 شهریور 1286 درباره سه منطقه ایران، افغانستان و تبت در سن پترزبورگ منعقد شد. این پیمان آخرین قدم در راه ایجاد تفاهم مثلث بود و با حل مشکلات بین بریتانیا و روسیه، این دو کشور همراه با فرانسه در برابر اتحاد مثلث، متحد کرد. در این قرارداد ایران به سه بخش تقسیم شد: شمال از آن روسیه، مرکز به‌عنوان منطقه بی‌طرف، و جنوب به‌عنوان ناحیه نفوذ انگلستان تعریف شد. پس از جنگ جهانی اول بریتانیایی‌ها با اشغال بوشهر به‌سوی شیراز پیشروی کردند و مناطق جنوبی ایران را به تصرف خود درآوردند. هم‌چنین افغانستان به‌عنوان منطقه نفوذ بریتانیا به رسمیت شناخته شد. نیروهای بریتانیا از تبت خارج شدند و حاکمیت چین در این منطقه به رسمیت شناخته شد.
این پیمان‌نامه بدون آگاهی یا مشارکت دولت ایران در زمان اوج جنبش مشروطه امضا شد از این رو سرانجام با پاسخ تند مجلس شورای ملی رو به رو شد. پس در تاریخ 16 سپتامبر 1907 ایران را رسماً در جریان قرار دادند. با وجود اعتراضات ایران به این قرارداد، مواد آن عملاً اجرا می‌شد و در زمان جنگ جهانی اول نیز به بهانه جنگ با عثمانی، مناطقی از ایران مدتی به اشغال روسیه و بریتانیا در آمده‌بود. روس‌ها تا زمان انقلاب اکتبر بر حفظ منافع به‌دست آمده‌شان از این قرارداد اصرار داشتند. پس از انقلاب اکتبر، در 27 دی 1296 خورشیدی (1918 میلادی) این قرارداد عملاً ملغی شد. این پیمان‌نامه با قرارداد 1919 چندان بی ارتباط نبود.